Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego XXIII, Kraków 2020

Marcin Głuszak

dr, Uniwersytet Łódzki

ORCID: 0000-0002-1078-9012

Uniwersały Rady Nieustającej z lat 1775–1788. Część II: Ustrój sądownictwa i prawo sądowe

s. 13-34

DOI: 10.34697/2450-6095-sdpipp-23-001

Streszczenie

Ustrój i funkcjonowanie sądów oraz – w mniejszym stopniu – ziemskie prawo sądowe wielokrotnie stanowiły przedmiot uniwersałów Rady Nieustającej. Przyczyn jej zainteresowania tą materią należy upatrywać w braku wystarczających regulacji prawnych, przede wszystkim kompleksowej kodyfikacji, co skutkowało problemami całego systemu sądownictwa i było źródłem kontrowersji zgłaszanych Radzie w drodze memoriałów lub raportów sądowych. Uniwersały adresowano zarówno do sądów, urzędów, jak i do uczestników sądowych sporów, a ich celem było doprecyzowanie niejasnych, budzących wątpliwości praw i usprawnienie działania wymiaru sprawiedliwości. Do szczegółowych zagadnień regulowanych w uniwersałach poświęconych tej materii należała przede wszystkim kwestia nadzoru nad sądami i obowiązku nadsyłania przez nie raportów, problem kompletowania składów sędziowskich, ustalania właściwości sądów, zasad funkcjonowania sądów polubownych oraz postępowanie egzekucyjne, w tym udział wojska przy tzw. tradycji dóbr ziemskich.

Słowa kluczowe: uniwersały, Rada Nieustająca, egzekucja sądowa, ustrój sądów, raporty sądowe, sądownictwo polubowne

Summary

Universals of the Permanent Council in 1775–1788. Part II: Court system and court law

The court system, functioning of courts and – to a lesser extent – land law were repeatedly the subject of universals (pol. uniwersały) of the Permanent Council (pol. Rada Nieustająca). The reasons were the absence of sufficient legal regulations, and above all no comprehensive codification, which caused problems for the entire judicial system and was a source of controversy reported to the Permanent Council through reports and memorials. Universals were addressed to courts, offices, as well as participants in court disputes. Their purpose was to clarify unclear, questionable law and to improve the operation of justice. The detailed issues regulated in the universals were supervision of courts and the obligation to submit court reports, the problem of completing court members, determining the jurisdiction of courts, rules of arbitration and enforcement proceedings, including soldiers participation in the so-called traditio of estates.

Key words: universals, Permanent Council, judicial enforcement, court system, court reports, arbitration courts

Bibliografia / Bibliography

Źródła archiwalne
Archiwum Główne Akt Dawnych:
tzw. Metryka Litewska, działy VII, IX.
Zbiór Dokumentów Papierowych, sygn. 135, 147.

Źródła drukowane
Dyaryusz Seymu wolnego ordynaryinego grodzieńskiego sześcioniedzielnego Roku Pańskiego MDCCLXXXIV. Dnia 4. miesiąca października oprawującego się, wyd. M. Tukalski-Nielubowicz, Warszawa 1785.
Dyaryusz Seymu wolnego ordynaryinego warszawskiego sześcioniedzielnego Roku Pańskiego MDCCLXXXII, wyd. P. Kiciński, Warszawa 1782.
Głuszak M., Ordynacja w Radzie Nieustającej, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 2009, t. XII.
Ostrowski T., Prawo cywilne albo szczególne narodu polskiego, t. II, Warszawa 1784.
Volumina Legum. Przedruk zbioru praw staraniem XX. Pijarów w Warszawie, od roku 1732 do roku 1782, wydanego, t. VII i VIII, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1860.
Zbiór rezolucji interpretacyjnych Rady Nieustającej z lat 1786–1788, oprac. M. Głuszak, Łódź 2014.
Zbiór rezolucyi Rady Nieustaiącey potrzebnych do wiadomości juryzdykcyi sądowych y obywatelów oboyga narodów od seymu 1776 do seymu 1782 zebrany, Warszawa 1785.
Zbiór rezolucyi Rady Nieustaiącey potrzebnych do wiadomosci juryzdykcyi sądowych y obywatelow oboyga narodow od seymu 1782 do seymu 1784 roku zebrany, Warszawa 1786.
Zbiór rezolucyi Rady Nieustaiącey potrzebnych do wiadomości juryzdykcyi sądowych y obywatelów oboyga narodow od seymu 1784 do seymu 1786 roku zebrany, Warszawa 1788.

Literatura
Czaja A., Między tronem, buławą a dworem petersburskim. Z dziejów Rady Nieustającej 1786–1789, Warszawa 1988.
Domino S., Sądownictwo polubowne na Rusi w późniejszym średniowieczu, Warszawa 1938.
Ehrenkreutz S., Uniwersał 1786 r. o kompromisach i jego podstawy, „Głos Sądownictwa” 1934, R. 6, nr 2.
Głuszak M., Funkcjonowanie regestrów sądowych w świetle memoriałów i rezolucji Rady Nieustającej w II połowie XVIII wieku, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 2013, t. XVI.
Głuszak M., Problematyka sądownictwa polubownego w rezolucjach Rady Nieustającej (1776–1788), „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2016, t. LXVIII, z. 2.
Głuszak M., Rezolucje interpretacyjne Rady Nieustającej, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2013, t. LXV, z. 2.
Głuszak M., Uniwersały Rady Nieustającej z lat 1775–1788. Część I: Charakterystyka ogólna, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 2019, t. XXII.
Korzon T., Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764–1794). Badania historyczne ze stanowiska ekonomicznego i administracyjnego, t. IV, Warszawa 1897.
Michalski J., Reforma sądownictwa na sejmie konwokacyjnym 1764 roku, [w:] idem, Studia historyczne z XVIII i XIX wieku, t. 1: Polityka i społeczeństwo, Warszawa 2007.
Michalski J., Studia nad reformą sądownictwa i prawa sądowego w XVIII w., Wrocław–Warszawa 1958.
Mikołajczyk M., Na drodze do powstania procesu mieszanego. Zmiany w polskim procesie karnym w latach 1764–1794, Katowice 1991.
Milik K., Uwagi w sprawie funkcjonowania Rady Nieustającej w latach 1778–1780, „Przegląd Nauk Historycznych” 2012, R. XI, nr 1.
Moniuszko A., Rosner A., Historia polubownego rozwiązywania sporów na ziemiach polskich. Zarys problematyki, [w:] Mediacje. Teoria i praktyka, red. E. Gmurzyńska, R. Morek, Warszawa 2014.
Rafacz J., Dawny proces polski, Warszawa 1925.
Rosner A., Tradycja staropolskiego sądownictwa polubownego – próba zarysowania problemu, [w:] Sprawiedliwość naprawcza. Idea. Teoria. Praktyka, red. M. Płatek, M. Fajst, Warszawa 2005.

Spis treści