Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego XXVII, Kraków 2024

Tadeusz Szulc

PhD, DSc, Associate Professor, University of Łódź

ORCID: 0000-0002-1943-5122

Intended use and expenditure of amounts from extraordinary taxes on noble goods in Poland in the 15th century

s. 237-254

DOI: 10.48269/2450-6095-sdpipp-27-012

Summary

There was no legal norm or custom which prohibited the royals from asking the nobility to enact extraordinary financial aid in the form of tax. His demands were always well-founded. As a reason the king quoted: a) the purchase of land or castles; b) the marriage of the ruler or his daughter; c) the cost of war or payment of wages. The taxes collected were usually spent for this purpose, but there were times when they were spent for purposes other than those that the nobility at the time agreed for to establish them. The king did not differentiate between private and public expenditure, he had free disposal of tax money. There were no institutionalised forms of control of the ruler’s expenditure. The fact that the tax was intended for a specific purpose in a tax resolution did not mean that it had to be spent for that purpose, it was merely a matter of justifying its enacting.
Key words: tax resolutions, expenditure from extraordinary taxes, justification of extraordinary taxes, royal accounts

Streszczenie

Przeznaczenie a wydatkowanie kwot z podatków nadzwyczajnych z dóbr szlacheckich w Polsce w XV wieku

Nie było normy prawnej ani zwyczaju, które zabraniałby monarsze zwracać się do szlachty o uchwalenie nadzwyczajnej pomocy finansowej w postaci podatku. Jego żądania były zawsze odpowiednio uzasadnione. Jako przyczynę król podawał: a) wykup ziem lub zamków; b) małżeństwo władcy lub jego córki, c) koszty prowadzonej wojny lub spłatę zaciężnych. Zebrane podatki zazwyczaj wydawał on zgodnie z ich przeznaczeniem, jednakże zdarzały się sytuacje wydatkowania ich na inne cele niż ten, który przyświecał szlachcie w chwili wyrażania zgody na ich ustanowienie. Król nie rozróżniał wydatków prywatnych od publicznych, swobodnie dysponował pieniędzmi pochodzącymi z podatków. Nie istniały żadne zinstytucjonalizowane formy kontroli, które czuwałyby nad wydatkami władcy. Fakt, że podatek przeznaczony został w uchwale podatkowej na określony cel, nie oznaczał, że musiał być na ten cel wydatkowany, chodziło jedynie o uzasadnienie jego uchwalenia.

Słowa kluczowe: uchwały podatkowe, wydatki z podatków nadzwyczajnych, uzasadnienie podatków nadzwyczajnych, rachunki królewskie

Bibliografia / BibliographySources
Acta capitulorum Cracoviensis et Plocensis selecta (1438–1523, 1438–1525), ed. B. Ulanowski,
Akta Komisji Historycznej AU , vol. 6, Kraków 1891.
Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta, ed. B. Ulanowski, vol. I (Monumenta Medi Aevi Historica, vol. XIII), Cracoviae 1894.
Akta Grodzkie i Ziemskie, vol. 6, Lwów 1876.
Akta Stanów Prus Królewskich, vol. 3, part 2, ed. K. Górski, M. Biskup, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Toruń 1963.
Codex Diplomaticus Poloniae, ed. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, t. II, pars I, Typis Stanislai Strąbski, Varsoviae 1848, no. 349.
Codex diplomaticus universitatis studii generalis cracoviensis, pars II: 1441–1470, sumptibus Universitatis, Cracoviae 1873.
Codex Epist. Saec. XV, t. I., ed. A. Sokołowski, J. Szujski, Cracoviae 1875.
Codex Epist. Saec. XV, t. III, ed. A. Lewicki, Cracoviae 1894.
Diariusz Sejmu Warszawskiego r. 1570, in: Scriptores Rerum Polonicarum, vol. 1, ed. J. Szujski, Kraków 1872.
Diariusz sejmu walnego warszawskiego z r. 1556/1557, ed. S. Bodniak, Biblioteka Kórnicka, Kórnik 1939.
Index actorum saeculi XV ad res publicas Poloniae spectantium quae quidem typis edita sunt…, ed. A. Lewicki, Cracoviae 1888.
Ius Polonicum, codicibus veteribus manuscriptis et editionibus quibusque collatis, ed. J.W. Bandtkie, Varsoviae 1831.
Joannis Długossii Opera ornnia cura A. Przeździecki edita, Historiae Poloniae libri XII, instr. J.Z. Pauli, t. V, liber XII, Cracoviae 1876.
Knigi polskoj koronnoj metriki XV stoletija, vol. 1: Kniga nr 10 (1447–1454), ed. A. Graniczny, W. Mysłowski, Varsoviae 1914.
Kodeks dyplomatyczny Wielkiej Polski, zebr. K. Raczyński, wyd. E. Raczyński, Poznań 1840.
Matricularum Regni Poloniae Summaria, ed. T. Wierzbowski, t. 2, Varsoviae 1905–1907.
Rachunki królewskie z lat 1471–1472 i 1476–1478, compiled by S. Gawęda, Z. Perzanowski,
A. Strzelecka, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław 1960.
Rachunki z prac budowlanych na zamku w Nowym Mieście Korczynie w l. 1403–1408, wyd. J. Karwasińska, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 1956, vol. IV, no. 2, supplementary issue.
Teki Pawińskiego, t. II, Liber quitantiarum regis Casimiri ab a. 1484 ad 1488, Warszawa 1887.
Volumina Legum, t. I, ed. J. Ohryzko, Petersburg 1859.

Literature
Biskup M., Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim 1454–1466, Wydawnictwo MON, Warszawa 1967.
Brzeczkowski, T., Ustanawianie podatków nadzwyczajnych w Polsce w XV wieku, Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych 1981, vol. 42.
Brzeczkowski T., Podatki zwyczajne w Polsce w XV wieku, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Historia XVIII – Nauki Humanistyczno-Społeczne, no. 128, 1982.
Caro J., Geschichte Polens, Bd. 4, Gotha 1875.
Dembińska A., Zarys dziejów wewnętrzno-politycznych w latach 1540–1548, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 1948.
Encyklopedia historii gospodarczej Polski do roku 1945, vol. 2, ed. A. Mączak, Wiedza Powszechna, Warszawa 1981.
Gąsiorowski A., Uchwały piotrkowskie i nowokorczyńskie roku 1468, Czasopismo Prawno-Historyczne 1968, vol. XX, no. 2.
Historia dyplomacji polskiej, vol. 1: Połowa X w. – 1572, ed. M. Biskup, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982.
Kaczmarek K., Czarnkowski Sędziwój of Nałęcz coat of arms, Polski Słownik Biograficzny, vol. IV.
Karbownik H., Ciężary stanu duchownego w Polsce na rzecz państwa od roku 1381 do polowy XVII wieku, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1980.
Kolankowski L., Polska Jagiellonów. Dzieje polityczne, Oficyna Warmińska, Olsztyn 1991.
Lewicki A., Zarys historii polskiej aż najnowszych czasów, 7th edition, reviewed and supplemented by H. Mościcki, Gebethner i Wolff, Warszawa 1913.
Markowski B., Administracja skarbowa w Polsce, Wyższa Szkoła Handlowa, Warszawa 1931.
Matuszewski J., Świadczenia duchowieństwa na rzecz państwa w Polsce od r. 1381 po połowę XVII wieku (w związku z pracą H. Karbownika, Ciężary duchowieństwa…), Czasopismo Prawno-Historyczne 1983, vol. XXXV, no. 2.
Matuszewski J., Uwagi wprowadzające – początki skarbowości publicznej, Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego 2003, vol. VIII.
Pałucki W., Drogi i bezdroża skarbowości polskiej XVI i pierwszej polowy XVII wieku, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław 1974.
Papée F., Polska i Litwa na przełomie wieków średnich, t. 1: Ostatnie dwunastolecie Kazimierza Jagiellończyka, Akademia Umiejętności, Kraków 1904.
Papée F., Jan Olbracht, Kraków 1936.
Pawiński A., Sejmiki ziemskie. Początek ich i rozwój aż do ustalenia się udziału posłów ziemskich w ustawodawstwie sejmu walnego 1374–1505, Warszawa 1895.
Piotrowicz K., Chełmski Ścibor, Polski Słownik Biograficzny, vol. III.
Prochaska A., Konfederacja lwowska 1464 roku, Kwartalnik Historyczny 1892, vol. VI.
Russocki S., Od Krewa do Radomia: monarchia w Polsce pod rządami Jagiellonów (1385–1505), Przegląd Humanistyczny 1984, vol. XXVIII, nr 11–12.
Rutkowski J., Skarbowość polska za Aleksandra Jagiellończyka, Kwartalnik Historyczny 1909, vol. XXIII, no. 1–2.
Rutkowski J., Historia gospodarcza Polski, t. 1: Czasy przedrozbiorowe, Księgarnia Akademicka Spółdzielnia z Odp. Udz., Poznań 1947.
Spieralski Z., Z dziejów wojen polsko-mołdawskich. Sprawa pokucka do wstąpienia na tron Zygmunta I, Studia i Materiały do Historii Wojskowości 1965, vol. 11, part 2.
Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, cz. 1: Geneza egzekucji dóbr, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław 1974.
Szulc T., Uchwały podatkowe ze szlacheckich dóbr ziemskich za pierwszych Jagiellonów (1386–1501), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1991 (Acta Universitatis Lodziensis. Folia Iuridica 48).
Szulc T., O dysponowaniu wpływami z podatków nadzwyczajnych w Polsce XV wieku, Kwartalnik Historyczny 1992, vol. XCIX, no. 2.
Uruszczak W., Sejm walny koronny w latach 1506–1540, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980.
Zarys historii Polski, ed. J. Tazbir, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1979.

Spis treści