Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego XXVII, Kraków 2024

Izabela Wasik

mgr, Szkoła Doktorska Nauk Społecznych, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

ORCID: 0000-0002-0104-7009

Jaki nauczyciel, taka szkoła – kształcenie nauczycieli szkół ludowych w Galicji w państwowych męskich seminariach nauczycielskich w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku

s. 217-236

DOI: 10.48269/2450-6095-sdpipp-27-011

Streszczenie

Artykuł ukazuje prawne aspekty kształcenia nauczycieli szkół ludowych w męskich państwowych seminariach nauczycielskich w odniesieniu do Galicji. Problematyka ta była przedmiotem ustawodawstwa zarówno państwowego, jak i krajowego, poprzez które starano się dostosowywać sposób i zasady kształcenia do zmieniającej się rzeczywistości społecznej i specyfiki Galicji jako jednego z krajów koronnych c.k. monarchii. Unormowano zarówno zasady przyjmowania kandydatów, organizację kształcenia, w tym niezwykle szczegółowo cele nauczanych przedmiotów, jak i pozycję kadry nauczycielskiej i jej obowiązki. Bieżące funkcjonowanie państwowych męskich seminariów nauczycielskich niezwykle wydatnie wspierała swoimi działaniami Rada Szkolna Krajowa.
Słowa kluczowe: Galicja, edukacja, seminarium nauczycielskie męskie, nauczanie, organizacja

Summary

Like teacher, like school: the formation of folk school teachers in Galicia in the state male teachers’ seminaries in the second half of the 19th century and at the beginning of the 20th century

The article presents the legal aspects of the formation of folk school teachers in men’s state teachers’ seminaries concerning Galicia. This issue was the subject of both state and national legislation, through which attempts were made to adapt the manner and principles of education to the changing social reality and the uniqueness of Galicia as one of the crown countries of the imperial-royal monarchy. The rules for the acceptance of candidates, the organisation of education, including in particular the objectives of the subjects taught, as well as the position of the teaching staff and their duties, were all standardised. The daily functioning of the state’s male teachers’ seminaries was extremely significantly supported by the activities of the National School Council.

Key words: Galicia, education, male teachers’ seminary, teaching, organisation

Bibliografia / BibliographyŹródła archiwalne
Archiwum Narodowe w Krakowie Oddział w Tarnowie, zespół Seminarium Nauczycielskie w Tarnowie, sygn. 33/191/0/-/2, 33/191/0/-/4, 33/191/0/-/5, 33/191/0/-/6, 33/191/0/-/7, 33/191/0/-/14.

Źródła drukowane
Alegata do Sprawozdań Stenograficznych z Drugiej Sesji Drugiego Peryodu Sejmu Galicyjskiego z roku 1868, Lwów 1868, Kadencja II, sesja II, Alegat 25.
Alegata do Sprawozdań Stenograficznych z Piątej Sesyi Trzeciego Peryodu Sejmu Krajowego Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem z roku 1874, Lwów 1874, Kadencja III, sesja V, Alegat 10, s. 66
Dodatek do „Dziennika urzędowego”. Przepisy o kształceniu nauczycieli oraz o uzdolnieniu do nauczania w szkołach ludowych, Lwów 1909.
Dodatek do „Dziennika urzędowego”, nr 5, Lwów 1908, s. 4.
Dziennik Urzędowy c.k. Rady Szkolnej Krajowej w Galicyi (Lwów): 1897, R. I, nr 16, s. 1; 1902, R. VI, nr 40, s. 562; 1904, R. VIII, nr 18, s. 353; 1905, R. IX,
nr 20, s. 329; 1906, R. X, nr 8, s. 152; 1906, R. X, nr 9, s. 159; 1906, R. X, nr 11, s. 192; 1906, R. X, nr 13., L. 21.450, s. 202–203; 1907, R. XI, nr 22, s. 382; 1908, R. XII, nr 1, s. 8; 1909, R. XIII, nr 21, s. 449–450; 1910, R. XIV, nr 20, s. 388; 1912, R. XVI, nr 6, s. 112; 1913, R. XVII, nr 23, s. 458; 1916, R. XX, nr 10, s. 125; 1917, R. XX, nr 1, s. 11.
„Gazeta Narodowa” z 18 maja 1871, nr 165, s. 2.
Kadencja II, sesja II, Alegata do Sprawozdań Stenograficznych z Drugiej Sesji Drugiego Peryodu Sejmu Galicyjskiego z roku 1868, Lwów 1868, Alegat 42, s. 1.
Okólnik c.k. Rady Szkolnej Krajowej do Dyrekcyi wszytskich szkół średnich i seminaryów nauczycielskich męskich i żeńskich, L. 597/pr, Dziennik Urzędowy c.k. Rady Szkolnej
Krajowej w Galicyi, Lwów 1902, R. VI, nr 43, s. 593–595.
Okólnik c.k. Rady Szkolnej Krajowej dotyczący zasad przerw podczas zajęć i ich czasu L. 25.540, Dziennik Urzędowy c.k. Rady Szkolnej Krajowej w Galicyi, Lwów 1904,
R. VIII, nr 31, s. 557–558.
Okólnik c.k. Rady Szkolnej Krajowej L. 19.983, Dziennik Urzędowy c.k. Rady Szkolnej Krajowej w Galicyi, Lwów 1905, R. IX, nr 17, s. 218–219.
Okólnik c.k. Rady Szkolnej Krajowej L. 1092, Dziennik Urzędowy c.k. Rady Szkolnej Krajowej w Galicyi, Lwów 1908, R. XII, nr 1, s. 1–2.
Okólnik c.k. Rady Szkolnej Krajowej L. 169/pr., Dziennik Urzędowy c.k. Rady Szkolnej Krajowej w Galicyi, Lwów 1908, R. XII, nr 13, s. 193–194.
Okólnik c.k. Rady Szkolnej Krajowej L. 63.792, Dziennik Urzędowy c.k. Rady Szkolnej Krajowej w Galicyi, Lwów 1909, R. XIII, nr 1, s. 1–2.
Okólnik c.k. Rady Szkolnej Krajowej L. 13.376, Dziennik Urzędowy c.k. Rady Szkolnej Krajowej w Galicyi, Lwów 1909, R. XIII, nr 10, s. 179–185.
Okólnik c.k. Rady Szkolnej Krajowej L. 68.258, Dziennik Urzędowy c.k. Rady Szkolnej Krajowej w Galicyi, Lwów 1909, R. XIII, nr 38, s. 815–816.
Okólnik c.k. Rady Szkolnej Krajowej L. 26.725, Dziennik Urzędowy c.k. Rady Szkolnej Krajowej w Galicyi, Lwów 1910, R. XIV, nr 14, s. 218–219.
Okólnik c.k Rady Szkolnej Krajowej L. 399, Dziennik Urzędowy c.k. Rady szkolnej krajowej w Galicyi, Lwów 1910, R. XIV, nr 26, s. 473.
Okólnik c.k. Rady Szkolnej Krajowej w Galicji L. 4041/IV, Dziennik Urzędowy c.k. Rady Szkolnej Krajowej w Galicyi, Lwów 1912, R. XVI, nr 6, s. 101–102.
Okólnik c.k. Rady Szkolnej Krajowej, Dziennik Urzędowy c.k. Rady Szkolnej Krajowej w Galicyi, Lwów 1912, R. XVI, nr 6, s. 106–107.
Okólnik c.k. Rady Szkolnej Krajowej L. 10.403/III, Dziennik Urzędowy c.k. Rady Szkolnej Krajowej w Galicyi, Lwów 1917, R. XXI, nr 1, s. 3–4.
Okólnik c.k. Rady Szkolnej Krajowej L. 202/pr., Dziennik Urzędowy c.k. Rady Szkolnej Krajowej w Galicyi, Lwów 1918, R. XXII, nr 5, s. 93–94.
Protokoły z 2. Sesyi II. Peryodu Sejmu Krajowego Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem z roku 1868, Lwów 1868, Kadencja II, sesja II, s. 3.
Rozporządzenie Ministra Wyznań i Oświaty z dnia 1 grudnia 1870 r., l. 570, względem prowizorycznego urządzenia nadzoru miejscowego i okręgowego nad szkołami ludowemi w Królestwie Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem. Dz.u.kr. 1878, cz. XXIX, nr 94.
Rozporządzenie Rady Szkolnej Krajowej z dnia 25 lutego 1871 r., l. 1.740, którem się ogłasza prowizoryczny Statut dla seminaryów nauczycielskich, Dz.u.kr. 1871, cz. VIII, nr 20.
Statut organizacyjny seminaryów dla nauczycieli i nauczycielek publicznych szkól ludowych w Austyri wprowadzony rozporządzeniem ministerstwa wyznań i oświaty z dnia 31. Lipca
1886, l. 6.031, Dz. Rozp. Ministerstwa Nr. 50 ex 1886 [w:] Zbiór ustaw i rozporządzeń administracyjnych, red. J. Piwocki, t. VI, Lwów 1913, s. 246–300.
Stenograficzne Sprawozdania Drugiego Peryodu Drugiej Sesyi Sejmu Krajowego Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem w roku 1868, Lwów 1868, Kadencja II, sesja II, s. 563–564.
Stenograficzne Sprawozdania z Drugiej Sesyi Trzeciego Peryodu Sejmu Krajowego Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem w roku 1871, Kadencja III, sesja II, Lwów 1871, 6 posiedzenie, s. 5.
Stenograficzne Sprawozdania z Piątej Sesyi Siódmego Peryodu Sejmu Krajowego Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem z roku 1899/1900, Lwów 1900, Kadencja VII, sesja V, s. 297, 352.
Na śmierć głodową, „Szkolnictwo Ludowe. Organ nauczycieli ludowych” z 20 stycznia 1892, nr 2, s. 17.
„Szkolnictwo. Organ nauczycieli ludowych”, z 5 stycznia 1901, R. XI, nr 1, s. 7.

Akty prawne
Ustawa z dnia 14 maja 1869 r. ustanawiająca zasady nauczania w szkołach ludowych, Dz.u.p. 1869, cz. XXIX, nr 62.
Ustawa z dnia 26 czerwca 1899 r. o Radach szkolnych okręgowych, Dz.u.kr 1899, cz. IX, nr 84.
Ustawa z dnia 15 lutego 1905 r. o Radzie szkolnej krajowej, Dz.u.kr. 1905, cz. VI, nr 39.
Ustawa z dnia 12 czerwca 1907 r. o kształceniu nauczycieli oraz o uzdolnieniu do nauczania w szkołach ludowych. Dz.u.kr. 1907, cz. XVII, nr 101.

Opracowania
Baczkowski M., Analfabetyzm w Galicji w dobie konstytucyjnej (1867–1914), [w:] Naród – państwo, Europa Środkowa w XIX i XX wieku. Studia ofiarowane Michałowi Pułaskiemu w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, red. A. Patek, W. Rojek, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, s. 97–113.
Baranowski B.A., Seminaria nauczycielskie w Galcyi. Pogląd na powstanie i rozwój Semiaryów nauczycielskich w Galicyi w pierwszem dwudziestopięcioleciu ich istnienia, Lwów 1897.
Baranowski B.A., Szkolnictwo ludowe w Galicyi w swym rozwoju liczebnym od roku 1868 do roku 1909 z uwzględnieniem stosunków hygienicznych, Rodzina i Szkoła, Lwów 1910.
Baranowski M., Pedagogika do użytku semiaryów nauczycielskich i nauczycieli szkół ludowych, G. Seyfarth, Lwów 1896.
Bogus M., Nędza z bidą w parze idą. O sytuacji nauczycieli w XIX w., [w:] Język – szkoła – przestrzeń jako determinanty rozwoju kultury Śląska Cieszyńskiego, red. M. Bogus, Kongres Polaków w Republice Czeskiej, Czeski Cieszyn 2012, s. 57–100.
Dziadzio A., Monarchia konstytucyjna w Austrii 1867–1914. Władza – Obywatel – Prawo, Księgarnia Akademicka, Kraków 2001.
Falkiewicz K., Rozwój szkolnictwa ludowego w Galicyi w latach 1848–1898, Lwów 1899.
Fiutowski T., Szkolnictwo ludowe w Galicji w dobie porozbiorowej, Lwów 1913.
Galicyjska szkoła ludowa i szkoła powszechna II Rzeczypospolitej – polskie dziedzictwo edukacyjne i kulturowe, oprac. P. Juśko et al., Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego,
Rzeszów 2023.
Grodziski S., Historia ustroju społeczno-politycznego Galicji 1772–1848, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1971.
Juśko E., Działalność Rady Szkolnej Krajowej na rzecz szkoły ludowej w autonomicznej Galicji. „Edukacja-Technika-Informatyka” 2018, t. 9, nr 5, s. 28–39.
Juśko E., Niedojadło A., Praca wychowawczo-opiekuńcza szkół ludowych w autonomicznej Galicji, „Tarnowski Przegląd Nauk Społeczno-Humanistycznych” 2018, t. 2, s. 9–21.
Kliś A., Nauczyciel ludowy w opinii wsi galicyjskiej, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie. Prace z Historii Oświaty i Wychowania” 1999, nr 5, s. 39–48.
Łapot M., Szkolnictwo ludowe w Galicji u progu działalności Rady Szkolnej Krajowej (w stu pięćdziesięciolecie jej powołania), „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Pedagogika” 2017, t. 26, nr 2, s. 237–259.
Majorek C., Galicyjskie koncepcje organizacji szkolnictwa pedagogicznego z lat 1865–1870, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1968, nr 11, s. 125–180.
Majorek C., Galicyjskie szkolnictwo pedagogiczne w latach 1775–1871, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1967, nr 3, s. 364–390.
Majorek C., Geneza polskiego szkolnictwa pedagogicznego w zaborze austriackim, „Ruch Pedagogiczny” 1972, nr 6, s. 751–762.
Majorek C., Początki austriackiego systemu szkolnictwa ludowego w Galicji w latach 1772–1780, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1976, nr 19, s. 81–101.
Majorek C., System kształcenia nauczycieli szkół ludowych w Galicji doby autonomicznej (1871–1914), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1971.
Meissner A., Edukacja młodzieży chłopskiej w Galicji doby autonomicznej, „Biuletyn Historii Wychowania” 2007, nr 23, s. 21–33.
Meissner A., Galicyjskie seminaria nauczycielskie na tle szkolnictwa pedagogicznego w monarchii austro-węgierskiej, „Studia Pedagogiczne. Problemy Społeczne, Edukacyjne i Artystyczne” 2003, nr 14 , s. 83–96.
Meissner A., Kadra pedagogiczna państwowych seminariów nauczycielskich w Galicji 1871–1914, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie. Prace z Historii Oświaty i Wychowania” 1994, nr 4, s. 151–165.
Meissner A., Polskie podręczniki do historii wychowania, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1989, nr 32, s. 155–167.
Meissner A., Wkład Galicji w rozwój historii wychowania, „Chowanna” 1998, t. 2 (11), s. 47–61.
Pelczar R., Realizacja obowiązku szkolnego w szkołach ludowych Galicji w latach 1774–1873 (na przykładzie łacińskiej diecezji przemyskiej), „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 2017,
nr 54, s. 39–73.
Pelczar R., Status zawodowo-społeczny nauczycieli polskich szkół ludowych na wsi galicyjskiej w okresie autonomii, „Biografistyka Pedagogiczna” 2023, t. 8, nr 1, s. 369–392.
Sąsiadowicz M., Stańczyk E., Sawczyk B., Tarnowskie kalendarium od VIII wieku do 2004 roku. (Wybór ważniejszych wydarzeń), Miejska Biblioteka Publiczna im. J. Słowackiego,
Tarnów 2004.
Smakulska W., Sytuacja prawna nauczyciela szkoły ludowej pospolitej w Galicji w latach 1873–1914, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1978, nr 21, s. 55–83.
Tabaka Z., Galicyjskie ustawodawstwo szkolne w okrasie kampanii rezolucyjnej 1866–1873, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie. Prace Historyczne” 1972, nr 6,
s. 273–287.
Tabaka Z., Szkolnictwo ludowe w Galicji Zachodniej u progu ery autonomicznej, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie. Prace Historyczne” 1970, nr 5, s. 223–238.
Wojtowicz S., Prawne uwarunkowania nauczycieli pospolitych szkół ludowych w Galicji lat autonomii, „Scientific Bulletin of Chełm – Section of Pedagogy” 2013, nr 1, s. 80–89.

Spis treści