Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego XXIII, Kraków 2020

Mateusz Mataniak

dr, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

ORCID: 0000-0002-3311-5467

Wywłaszczenia na użytek publiczny w Wolnym Mieście Krakowie (1815–1846) a ochrona prawa własności

s. 71-98

DOI: 10.34697/2450-6095-sdpipp-23-004

Streszczenie

W artykule przedstawiono dzieje ustawy wywłaszczeniowej w Wolnym Mieście Krakowie, w szczególności jej uchwalenie w 1821 r. oraz stosowanie przez władze rządowe (Senat Rządzący, Radę Administracyjną) i sądowe (Trybunał I Instancji). Szczegółowej analizie poddano kolejne artykuły ustawy, zwracając uwagę na jej związki z Kodeksem Napoleona, a także gwarancje dla obywateli, polegające na dopuszczalności zajęcia własności przez rząd jedynie z ważnych powodów, i za słusznym odszkodowaniem. Ich przejawem była też możliwość wniesienia odwołania do Trybunału I Instancji, w razie ustalenia wynagrodzenia przez rząd w wysokości niesatysfakcjonującej dla strony. Na przykładzie dwóch ważnych inwestycji: budowy linii kolejowej w kierunku Śląska (1844–1847) oraz drogi do mostu Podgórskiego (1844–1850), odtworzono najważniejsze elementy tzw. postępowania ekspropriacyjnego, wzorowanego na rozwiązaniach francuskich z początków XIX w. Artykuł powstał głównie w oparciu o bogate materiały archiwalne, należące do zasobu Archiwum Narodowego w Krakowie, w tym akta sejmowe i senackie oraz księgi wyroków Trybunału I Instancji (zespół „Archiwum WMK”).

Słowa kluczowe: Wolne Miasto Kraków, wywłaszczenia, kolej żelazna, most Podgórski, rekompensata, prawo własności, Trybunał I Instancji

Summary

Expropriations for public use in the Free City of Krakow (1815–1846) in the context of the protection of property rights

The article presents the history of the expropriation law in the Free City of Krakow, in particular its adoption in 1821 and its application by the governmental authorities (The Governing Senate, Administrative Council) and judicial authorities (Court of First Instance). Further articles of the expropriation law have been analysed in detail, drawing attention to its links with the Napoleon’s Code, as well as the guarantees for citizens, consisting in the admissibility of the seizure of property by the government only for important reasons and with just compensation. This was also reflected in the possibility to appeal to the Court of First Instance if the remuneration was set by the government at a level which was not satisfactory to the parties. On the example of two important investments, i.e. the construction of a railway line in the direction of Silesia (1844–1847) and a road to Podgórski Bridge (1844–1850), the most important elements of the so-called expropriation procedure, modelled on French solutions from the early nineteenth century, were recreated. The article is mainly based on rich archival materials, which belong to the National Archives in Krakow, including the Sejm and Senate files and the books of judgments of the Court of First Instance (the “WMK Archive”).

Key words: Free City of Krakow, expropriations, railroad, Podgórski bridge, compensation, proprietary rights, Court of First Instance

Bibliografia / Bibliography
Źródła archiwalne
Archiwum Narodowe w Krakowie:
zespół „Archiwum Wolnego Miasta Krakowa”, sygn. WMK II-18, WMK II-19, WMK II-23,WMK II-24, WMK V-80, WMK V-101 A, WMK V-101 B, WMK VI-60, WMK VI-61, WMK VIII-7; WM 586, WM 338 (Akta Sądu Wyższego); Tryb 285, Tryb 407 (Akta Trybunału I Instancji WMK); zespół „Papiery Piotra Michałowskiego”, sygn. 29/645/171.
Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, zespół „Majątki uniwersyteckie, 1841–1849”, sygn. S I 204.

Źródła drukowane
„Dziennik Rozporządzeń Rządowych WMK” 1817, 1822.
„Dziennik Rządowy Wolnego Miasta Krakowa i Jego Okręgu” 1845.
„Dziennik Rządowy Miasta Krakowa i Jego Okręgu” 1851.
„Dziennik Praw Wolnego Miasta Krakowa” 1844.
„Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego”, t. I, Warszawa 1809.
„Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. XLV.
„Gazeta Krakowska” 1820, 1821, 1822.
Historia ustroju i prawa w Polsce 1772/1795–1918. Wybór źródeł, [wybór i oprac. M. Kallas, M. Krzymkowski], Warszawa 2006.

Opracowania
Bieniarzówna J., Małecki J.M., Kraków w latach 1796–1918, Kraków 1979 (Dzieje Krakowa, t. 3).
Chwaściński B., Mosty na Wiśle i ich budowniczowie, Warszawa 1997.
Demel J., Początki kolei żelaznej w Krakowie, Kraków 1954 (Kraków Dawniej i Dziś, nr 6).
Demel J., Pożar Krakowa 1850 r., Kraków 1952 (Rocznik Krakowski, t. XXXII, z. 3).
Demel J., Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w latach 1846–1853, Kraków 1951 (Biblioteka Krakowska, nr 107).
Dziadzio A., Opinie profesorów i doktorów Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego jako źródło do badań nad stosowaniem Kodeksu Napoleona w Wolnym Mieście Krakowie, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa” 2020, t. 13, z. 3.
Dziadzio A., Powszechna historia prawa, Warszawa 2009.
Dziadzio A., Udział Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w stosowaniu Code civil w Wolnym Mieście Krakowie (1815–1833), [w:] Miasto i państwo na przestrzeni dziejów. Studium historyczno-prawne. Księga Jubileuszowa z okazji czterdziestopięciolecia pracy naukowej oraz 70. urodzin Profesora Tadeusza Maciejewskiego, red. M. Gałędek, Warszawa 2020.
Grodziski S., Wpływy „Code Civil” oraz innych kodyfikacji napoleońskich na ziemiach polskich (część I), „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2005, t. LVII, z. 2.
Izdebski H., Sądownictwo administracyjne w Księstwie Warszawskim i w Królestwie Polskim do 1867 roku, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1974, t. XXVI, z. 2.
Jankowski J., Mosty w Polsce i mostowcy polscy (od czasów najdawniejszych do końca I wojny światowej), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1973 (Monografie z Dziejów Nauki i Techniki, t. LXXXIII).
Krasnowolski B., Urbanistyka i sztuka Wolnego Miasta Krakowa, [w:] Rzeczpospolita Krakowska 1815–1846. Materiały z sesji naukowej, 23 maja 2015 roku, red. J. Wyrozumski, Kraków 2016 (Kraków w Dziejach Narodu, nr 35).
Krasnowolski B., Ulice i place krakowskiego Kazimierza, Kraków 1992.
Malec D., Wpływy „Code Civil” oraz innych kodyfikacji napoleońskich na ziemiach polskich (część II), „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2005, t. LVII, z. 2.
Malec D., Z dziejów prawa hipotecznego Wolnego Miasta Krakowa, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2004, t. LVI, z. 1.
Mataniak M., Rada Administracyjna Miasta Krakowa i Jego Okręgu (1846–1853), Kraków 2019 (Biblioteka Krakowska, nr 165).
Meus K., Wolne Miasto Kraków – przykład monokultury gospodarczej, [w:] Rzeczpospolita Krakowska 1815–1846. Materiały z sesji naukowej, 23 maja 2015 roku, red. J. Wyrozumski, Kraków 2016 (Kraków w Dziejach Narodu, nr 35).
Pauli L., Prawa obce w Rzeczypospolitej Krakowskiej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 1982, nr DCXXV, „Prace Prawnicze”, z. 97.
Purchla J., Krakowskie mosty wiślane i ich znaczenie dla rozwoju przestrzennego miasta w XIX i XX wieku, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 1981, t. XV.
Rederowa D., Powstanie Krakowa nowożytnego, [w:] Kraków. Studia nad rozwojem miasta, red. J. Dąbrowski, Kraków 1957.
Sójka-Zielińska K., Kodeks Napoleona. Historia i współczesność, Warszawa 2008.
Sójka-Zielińska K., Wielkie kodyfikacje cywilne. Historia i współczesność, Warszawa 2009.
Sójka-Zielińska K., Wywłaszczenie nieruchomości na cele publiczne w ustawodawstwie Królestwa Polskiego I poł. XIX w., [w:] Z historii państwa, prawa, miast i Polonii. Prace ofiarowane Profesorowi Władysławowi Ćwikowi w czterdziestolecie Jego pracy twórczej, red. J. Ciągwa, T. Opas, Rzeszów 1998.
Uruszczak W., Prawo francuskie w Rzeczypospolitej Krakowskiej (1815–1846), [w:] Szkice z dziejów ustroju i prawa, red. M. Kwiecień, M. Małecki, Kraków 1997.
Witkowski W., Sądownictwo administracyjne w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim 1807–1867, Warszawa 1984.
Woś T., Wywłaszczanie nieruchomości i ich zwrot, Warszawa 2011.
Zimmermann M., Wywłaszczenie. Studium z dziedziny prawa publicznego, Lwów 1933 (Archiwum Towarzystwa Naukowego we Lwowie, Dział 2 , t. 13, z. 1)

Spis treści