Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego XXIII, Kraków 2020

Jerzy Malec

Professor, Andrzej Frycz Modrzewski Krakow University

ORCID: 0000-0001-5137-1977

The Commonwealth of Poland-Lithuania at the time of the Noble Democracy – a Polish Anomaly?

s. 99-109

DOI: 10.48269/2450-6095-sdpipp-23-005

Summary

The article deals with the specificity of the noble democracy in the Polish-Lithuanian Commonwealth. Contrary to the absolutism dominant in Western Europe, where the fullness of power was concentrated in the hands of the monarch, in Poland, starting from the 16th century, power passed into the hands of the noble state, and republican forms were mixed with monarchist ones (the so-called republica mixta).The Sejm becomes the highest organ of power, bringing together the full legislative power, the power of the elected monarch gets limited, the administrative structure – based on lifetime offices – is anachronistic (until the middle of the 18th century), the judiciary retains its state character and from the 16th century becomes independent of the king, which is unique compared to most of the then existing countries. The system of democracy of the nobility created at that time clearly distinguishes the Polish political system from the solutions that were dominating during the modern era. In the first half of the 18th century, this form of government becomes deformed. During the magnate oligarchy, real power passes into the hands of a small group of the richest. Poland is in the state of decline. To counteract this, reforms are being gradually introduced during the reign of Stanisław August Poniatowski, the last Polish king. However, they prove to be long overdue. The constitution passed on May 3, 1791 – the second in the world – did not last long, and the third partition of Poland meant the loss of independence for 123 years. The reasons for the fall of the Republic of Poland can be found in the external factors, in the disintegration of state institutions and the growing anarchy, but also in a specific Polish systemic anomaly, which did not withstand the confrontation with the centralized absolute monarchy of the neighbouring countries. The attempt to build in Poland a democratic state based on law turned out to be premature.

Key words: Noble Republic, political system, noble democracy, magnate oligarchy, Sejm, bureaucracy, judiciary

Streszczenie

Rzeczpospolita w dobie demokracji szlacheckiej, czyli tzw. polska anomalia?

Artykuł traktuje o specyfice ustroju demokracji szlacheckiej w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W przeciwieństwie do dominującego na zachodzie Europie absolutyzmu, gdzie pełnia władzy skoncentrowana była w ręku monarchy, w Polsce od XVI w. władza przechodzi w ręce stanu szlacheckiego, a formy republikańskie mieszają się z monarchistycznymi (tzw. republica mixta). Najwyższym organem władzy, skupiającym pełnię władzy ustawodawczej, staje się sejm, władza elekcyjnego monarchy jest ograniczana, struktura administracji – oparta na dożywotnich urzędach – jest anachroniczna (do poł. XVIII w.), sądownictwo zachowuje charakter stanowy i od XVI w. uniezależnia się od króla, co stanowi ewenement w porównaniu z większością ówczesnych państw. Stworzony wówczas system demokracji stanu szlacheckiego zdecydowanie wyróżnia polski model ustrojowy na tle dominujących w dobie nowożytnej rozwiązań. W pierwszej połowie XVIII w. następuje deformacja tej formy rządów. W okresie oligarchii magnackiej realna władza przechodzi w ręce nielicznej grupy najbogatszych. Polska chyli się ku upadkowi. Przeciwdziałać temu mają reformy wprowadzane stopniowo za panowania ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Są one jednak spóźnione. Uchwalona 3 maja 1791 r. konstytucja – druga na świecie – nie przetrwała długo, a trzeci rozbiór Polski oznaczał utratę niepodległości na 123 lata. Przyczyn upadku Rzeczypospolitej można upatrywać w czynnikach zewnętrznych, w rozkładzie instytucji państwowych i nasilającej się anarchii, ale także w specyficznej polskiej anomalii ustrojowej, która nie wytrzymała konfrontacji ze scentralizowaną monarchią absolutną państw ościennych. Okazało się, że próba budowania w Polsce demokratycznego państwa opartego na prawie była przedwczesna.

Słowa kluczowe: Rzeczpospolita szlachecka, ustrój polityczny, demokracja szlachecka, oligarchia magnacka, ustrój polityczny, Sejm, urzędy, sądownictwo

Bibliografia / Bibliography
Grodziski S., Porównawcza historia ustrojów państwowych, Kraków 1998.
Maciejewski T., Historia ustroju i prawa sądowego Polski, Warszawa 1999.
Malec D., Malec J., Historia administracji i myśli administracyjnej, 2nd ed., Kraków 2003.
Malec J., Szkice z dziejów federalizmu i myśli federalistycznej w nowożytnej Europie, 2nd ed., Kraków 2003.
Malec J., Ustrój polityczny, [in:] Encyklopedia historyczna świata, Vol. 5: Historia nowożytna, ed. by A. Podraza, Kraków 2000.
Kaczmarczyk Z., Leśnodorski B., Historia państwa i prawa Polski, Vol. 2: Od połowy XV wieku do r. 1795, ed. by J. Bardach, Warszawa 1966.
Korobowicz A., Witkowski W., His toria ustroju i prawa polskiego (1772–1918), Kraków 1998.
Leśnodorski B., Dzieło Sejmu Czteroletniego (1788–1792). Studium historycznoprawne, Wrocław 1951.
Lisiecki A., Trybunał Główny Koronny siedmią splendorów oświecony, Kraków 1638.
Łaszewski R., Sal mo nowicz S., Historia ustroju Polski, Toruń 1995.
Rutkowski H., Trybunał Koronny w Piotrkowie, [in:] Dzieje Piotrkowa Trybunalskiego, ed. by B. Baranowski, Łódź 1989.
Uruszczak W., “Sejm walny wszystkich państw naszych”. Konstytucja Nihil novi i sejm w Radomiu w 1505 roku, Radom 2005.
Wierzchowiecka I., Uwagi do funkcjonowania Trybunału Litewskiego na tle przemian ustrojowych Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVII wieku, [in:] Wielokulturowość polskiego pogranicza. Ludzie – Idee – Prawo, ed. by A. Lityński, P. Fiedorczyk, Białystok 2003.
Witkowski W., Trybunał Koronny w Lublinie – organizacja i funkcjonowanie, [in:] 400-lecie utworzenia Trybunału Koronnego w Lublinie, ed. by H. Groszyk, W. Ćwik, W. Witkowski, Lublin 1982.
Zarzycki W., Trybunał Koronny dawnej Rzeczypospolitej, Piotrków Trybunalski 1993.

Spis treści