Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego XXIII, Kraków 2020

Jerzy Malec

Professor, Andrzej Frycz Modrzewski Krakow University

ORCID: 0000-0001-5137-1977

The scope and meaning of the term “police” in the political literature of the late Republic of Nobles

s. 141-156

DOI: 10.48269/2450-6095-sdpipp-23-007

Summary

The term “police” (Polish: policja) derives from the Greek politeia, originally meaning the state system. Starting in the fifteenth century, and especially in the seventeenth and eighteenth centuries, it became synonymous with the word “administration” sensu largo. In Poland, from the eighteenth century onwards, despite the lack of reception of the principles of the Western European police science, it also began to be used in this sense. Attempts to define “police” were made by Polish political writers, from Stanisław Leszczyński to the authors of the political reform of the state at the Four-Year Sejm. The term was understood broadly, in the case of most writers as meaning the internal order of the state, but also in the sense of the so-called service administration, thus the fire police, building police, medical police, road police, etc., i.e. everything that contributed to the welfare of society. The administration of justice was often included in the scope of police responsibilities. Both supporters and opponents of state reform, admirers of the republican form of government and proponents of the idea of a strong state modelled on absolute monarchies wrote about the police. Most Polish authors, however, understood the police not as a means to strengthen state power, but as a way to ensure “proper order”, i.e., security, peace and the comfort of the public.

Key words: administration, history of administration, police, police science, internal state administration, eighteenth-century political literature

Streszczenie

Zakres i znaczenie terminu „policja” w literaturze politycznej schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej

Termin „policja” wywodzi się z greckiego słowa politeia, oznaczającego początkowo ustrój państwa. Od XV w., a zwłaszcza w XVII i XVIII stuleciu stał się synonimem słowa „administracja” sensu largo. W Polsce od XVIII w., mimo braku recepcji założeń zachodnioeuropejskiej nauki policji, zaczął być stosowany również w tym właśnie znaczeniu.
Próby zdefiniowania „policji” podejmowali polscy pisarze polityczni, poczynając od Stanisława Leszczyńskiego po autorów reformy ustrojowej państwa na Sejmie Czteroletnim. Rozumiano to pojęcie szeroko, u większości pisarzy jako porządek wewnętrzny państwa, ale także jako tzw. administrację świadczącą, a więc policję ogniową, budowlaną, lekarską, drogową itp. – czyli to wszystko, co przyczyniać się miało do zapewnienia przez państwo dobrobytu społeczeństwu. Często włączano do zakresu zadań policji także wymiar sprawiedliwości. O policji pisali zarówno zwolennicy reformy państwa, jak i jej przeciwnicy, admiratorzy republikańskiej formy rządów, a także głosiciele idei silnego państwa na wzór monarchii absolutnych. U większości polskich autorów policja rozumiana była jednak nie
jako środek do wzmocnienia władzy państwowej, lecz jako sposób zapewnienia „dobrego porządku”, czyli bezpieczeństwa, spokoju i wygody publicznej.

Słowa kluczowe: administracja, historia administracji, policja, nauka policji, zarząd wewnętrzny państwa, literatura polityczna XVIII wieku

Bibliografia / Bibliography
Primary sources
Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD) [Central Archives of Historical Records], Archiwum Królestwa Polskiego [Archive of the Kingdom of Poland], 352.
Delamare N., Traité de la police ou l’on trouvera l’histoire de son établissement les fonctions et les prèrogatives de ses magistrats, Vol. I, Paris 1719.
Essai sur le Rétablissement de l’ancienne forme du Gouvernement de Pologne, suivant la Constitution Primitive de la République, A Londres 1775.
Horalek W., Na pismo pod tytułem: Czamarka i Sarafan, w czasie sejmu patriotycznego w Polskę wprowadzone […], Warszawa 1791.
Leszczyński S., Głos wolny wolność ubezpieczający, K.J. Turowski edition, Kraków 1858.
[Ładowski R.], Krótkie zebranie trzech praw początkowych, to jest prawa natury, politycznego i narodów, z różnych autorów wyjęte, Lwów 1780.
Myśli o ogólnej poprawie rządu krajowego [n.p., n.d.].
Nax J.F., Uwagi nad uwagami, czyli obserwacje nad książką, która w roku 1785 wyszła pod tytułem: Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego Kanclerza i Hetmana W. Kor., Warszawa 1789.
Nax J.F., Wykład początkowych prawideł ekonomiki politycznej, z przystosowaniem przepisów gospodarstwa narodowego do onego wydźwignienia i polepszenia, stosownie do
aktualnego stanu, w którym rzeczy zostają, Warszawa 1790.
Orzechowski S., Policya Królestwa Polskiego na kształt Arystotelesowych polityk wypisana i na świat dla dobra pospolitego trzema księgami wydana (publ. Kraków 1859).
Plater K., Listy posła do ojca na wsi mieszkającego i odpowiedne w okolicznościach sejm teraźniejszy zatrudniających, [n.p.] 1788, part IV.
Początkowe prawidła policyi ogolney w kraiu. Tłomaczone z Francuzkiego ięzyka, na polski. Tom I. w Warszawie 1792. Roku, with a foreword by J. Malec, Kraków 2008.
Popławski A., Zbiór niektórych materii politycznych, Warszawa 1774.
Puget Puszet J. de, O uszczęśliwieniu narodów, Vol. 1, Warszawa 1788.
Serjarz projektów do prawa, innych różnych pism, uwag, myśli patriotycznych, żądań województw, ziem i powiatów, pomiędzy sejmem a sejmem od senatorów, posłów, gorliwych patriotów formowanych, [n.p.] 1785.
Skrzetuski W., Mowy o główniejszych materiach politycznych, Warszawa 1773.
Skrzetuski W., Prawo polityczne narodu polskiego, Warszawa 1782–1784.
Wielhorski M., Essai sur le Rétablissement de l’ancienne forme du Gouvernement de Pologne, suivant la Constitution Primitive de la République, A Londres 1775.
Wielhorski M., O przywróceniu dawnego rządu według pierwiastkowych Rzeczypospolitej ustaw, [n.p.] 1775.
Wybicki J., Listy patriotyczne, ed. K. Opałek, Wrocław 1955.
Wybicki J., Myśli polityczne o wolności cywilnej, Vol. I–II, Poznań 1775–1776.

Secondary sources
Bieniarzówna J., Projekty reform magnackich w połowie XVIII wieku. (Nowe dążenia ekonomiczne), Przegląd Historyczny, Vol. XLII, 1951.
Deutsche Verwaltungsgeschichte, Vol. 1: Vom Spätmittelalter bis zum Ende des Reiches, ed. K.G.A. Jeserich, et al., Stuttgart 1983.
Grotowski Ż., Rzut oka na stosunki gospodarcze w Polsce pod koniec XVIII stulecia. Przedmowa do F. Naxa, Wykładu początkowych prawideł ekonomiki politycznej, Warszawa 1914, pp. 16–25 (Biblioteczka Dzieł-Społeczno-Ekonomicznych, Series I: Ekonomiści polscy, Vol. VIII).
Handwörterbuch zur deutschen Rechtsgeschichte, ed. A. Erler, E. Kaufmann, Vol. III, Berlin 1984.
Izdebski H., Historia administracji, 5th ed., Warszawa 2001.
Konopczyński W., Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Kraków 1917.
Longchamps F., Założenia nauki administracji, Wrocław 1949.
Maier H., Die ältere deutsche Staats- und Verwaltuagslehre (Polizeiwissenschaft ). Ein Beitrag zur Geschichte der politischen Wissenschaft in Deutschland, 2nd ed., München 1980.
Malec J., Policey im frühneuzeitlichen Polen: Gesetzgebung und Literatur, [in:] Policey im Europa der Frühen Neuzeit, ed. M. Stolleis, Frankfurt am Main 1996, pp. 408–409 (Ius Commune. Sonderheft e, No. 83).
Malec J., Polska myśl administracyjna XVIII wieku, 2nd ed., Kraków 2008.
Malec J., Studia z dziejów administracji nowożytnej, Kraków 2003.
Malec J., Malec D., Historia administracji i myśli administracyjnej, 2nd extended ed., Kraków 2003.
Oczapowski J.B., Kameralista polski z czasów Sejmu Czteroletniego. Studium z dziejów ekonomiki u nas, [in:] idem, Roztrząsania i rozbiory w naukach politycznych i ekonomicznych z lat kilkunastu zebrane, Warszawa 1889.
Oczapowski J.B., Policyści zeszłego wieku i nowożytna nauka administracji. Historia nauki administracji w XVIII wieku, Warszawa 1882.
Rostworowski E., Myśli polityczne Józefa Pawlikowskiego, [in:] idem, Legendy i fakty XVIII w., Warszawa 1963.
Zahorski A., Centralne instytucje policyjne w Polsce w dobie rozbiorów, Warszawa 1959.
Zielińska Z., Walka „Familii” o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752, Warszawa 1983.

Spis treści