Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego XXIII, Kraków 2020

Jacek Matuszewski

prof. dr hab., Uniwersytet Łódzki

ORCID: 0000-0002-2825-055X

Jak polski suweren bronił się przed absolutyzmem królewskim. Szlachta a królewscy urzędnicy komisaryczni w sporach granicznych z królewszczyznami w systemie urzędniczym późnośredniowiecznej Polski w świetle prawa stanowionego

s. 157-175

DOI: 10.48269/2450-6095-sdpipp-23-008

Streszczenie

Proces odbudowy administracji publicznej w Królestwie Polskim za Jagiellonów nie doprowadził do stworzenia dobrze funkcjonującego systemu urzędów. Zachowano zależne
od szlachty średniowieczne struktury, uzupełnione o urzędy, które tylko początkowo całkowicie podlegały królowi. Gdy władca próbował narzucać swoją wolę za pomocą rozbudowanego systemu urzędników komisarycznych (powoływanych doraźnie, na konkretną sprawę, na określony czas), społeczność szlachecka systematycznie ograniczała prawa królewskie, pozbawiając monarchę uprawnienia do powoływania takich urzędników, z wyjątkiem przypadków dopuszczonych w ustawie.

Słowa kluczowe: Jagiellonowie, urzędnicy komisaryczni, walka szlachty z absolutyzmem królewskim, pobieranie podatków, graniczenie królewszczyzn

Summary

The Reorganization of Public Administration in Overcoming Feudal Fragmentation in Poland – the Commissaires

The process of rebuilding public administration in the Kingdom of Poland under the Jagiellonian dynasty failed to create a well-functioning system of offices. Medieval structures dependent on the nobility were preserved, to be supplemented with offices, only initially dependent on the king. When the ruler tried to carry out his will by means of an extended system of commissaires (appointed on an ad hoc basis, for a specific case, for a specific period of time), the noble community systematically limited royal rights, depriving the king of the power of appointment of such officials, except in statutory cases.

Key words: Jagiellons, commission officers (the Commissaires), the fight of the nobility with royal absolutism, tax collection, demarcation of royal goods

Bibliografia / Bibliography
Źródła
Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie w skutek fundacyi śp. Aleksandra hr. Stadnickiego wydane staraniem Galicyjskiego Wydziału Krajowego, Lwów 1868–1935.
Iura Masoviae Terrestria. Pomniki dawnego prawa mazowieckiego ziemskiego. t. 2: 1471–1526, t. 3: 1526–1540, oprac. i podał do druku J. Sawicki, Warszawa 1973–1974.
Ius Polonicum, codicibus veteribus manuscriptis et editionibus quibusque collatis, edidit Ioannes Vincentius Bandtkie, Warszawa 1831.
Volumina Constitutionum, t. I: 1493–1549, vol. 1: 1493–1526, do druku przygot. I. Dwornicka, S. Grodziski, W. Uruszczak, Warszawa 1997.
Volumina Constitutionum, t. I: 1493–1549, vol. 2: 1527–1549, do druku przygot. I. Dwornicka, S. Grodziski, W. Uruszczak, Warszawa 2000.
Volumina Constitutionum, t. II: 1550–1609, vol. 1: 1550–1585, do druku przygot. I. Dwornicka, S. Grodziski, W. Uruszczak, Warszawa 2005.
Volumina Constitutionum, t. II: 1550–1609, vol. 2: 1587–1609, do druku przygot. S. Grodziski, Warszawa 2008.

Opracowania
Balzer O., Geneza Trybunału Koronnego. Studyum z dziejów sądownictwa polskiego XVI wieku, Warszawa 1886.
Benaerts L., Les commissaires extraordinaires de Napoleon Ier d’après leur correspondance inēdite, Paris 1915.
Cichoń P., Administracja w Rzeczypospolitej szlacheckiej w polskim piśmiennictwie naukowym lat 1995–2007. Przegląd krytyczny, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2008,
t. LX, z. 2, s. 157–177.
Goźdź-Roszkowski K., Rola urzędników w dokonywaniu zaborów dóbr ziemskich przez panującego w średniowiecznej Polsce do połowy XV wieku, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 2014, t. XVII, s. 21–35.
Heylman A., Pogląd na prawnictwo krajowe co do spraw granicznych między dobrami ziemskimi, Warszawa 1855.
Kierst W., Wielkorządy krakowskie w XIV–XVI st., „Przegląd Historyczny” 1910, t. X, z. 1, s. 1–33.
Marzec A., Pod rządami nieobecnego monarchy. Królestwo Polskie 1370–1382, Kraków 2017.
Matuszewski J.S., Urzędnicy komisaryczni i ich uposażenie w Polsce późnośredniowiecznej, „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Naukowych” 1981, [Łódzkie Towarzystwo Naukowe],
R. 35, z. 1, s. 1–9.
Mikuła M., Typologia aktów prawnych dla miast w dobie jagiellońskiej – przydatność funkcjonalnego podziału aktów prawnych do badań nad kierunkami polityki królewskiej, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 2013, t. XVI, s. 41–57.
Mousnier R., La vé nalité des offi ces sous Henri IV et Louis XIII, Paris 1945.
Rymaszewski Z., Woźny sądowy. Z badań nad organizacją sądów prawa polskiego w średniowieczu, Warszawa 2008.
Szulc T., Organizacja poboru podatków pokoszyckich do połowy XVI wieku, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1988, t. XL, z. 2, s. 63–83.
Szulc T., Sposoby wynagradzania poborców podatkowych w Polsce od schyłku XIV do XVIII wieku, „Acta Universitatis Lodziensis” 1993, Folia Iuridica 56, s. 91–106.
Uruszczak W., Historia państwa i prawa polskiego, t. I: (966–1795), wyd. 2, Warszawa 2013.

Spis treści