Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego XXIII, Kraków 2020

Przemysław Kaleta

dr

ORCID: 0000-0003-4960-4991

O pochodzeniu i rodzinie biskupa kujawskiego Gerwarda (zm. 1323) garść uwag

s. 177-199

DOI: 10.48269/2450-6095-sdpipp-23-009

Streszczenie

Biskup kujawski Gerward był jedną z najważniejszych postaci dla odradzającego się Królestwa Polskiego w 1320 r. To właśnie on bronił Władysława Łokietka przed legatem papieskim Gentilisem w sporze z ordynariuszem diecezji krakowskiej Janem Muskatą. On też uzyskał od papieża Jana XXII zgodę na koronację wspomnianego księcia. Warto jednak zauważyć, że nigdy nie pisał się on z przydomkiem posesjonatywnym. Starsza historiografia przeto zadowalała się określeniem „biskup włocławski Gerward”. Dopiero badania Janusza Bieniaka przyniosły nowe metody badawcze, dzięki którym ustalono, że ów Gerward pochodził z Ostrowa nad Gopłem. Jego ojcem miał być Maciej z Ostrowa, sędzia brzeski, braćmi: Stanisław z Ostrowa, Jan Kiwała z Ostrowa oraz Przezdrzew z Ostrowa/Procynia, zaś siostrami: Małgorzata, żona Sławnika z Gołańczy i nieznane z imienia żony Piotra Ogona i Ottona Lekszyka z Gądcza. Źródła informują nas jedynie o pokrewieństwie biskupa ze wszystkimi siostrami i bratem Przezdrzewem, przy czym ten ostatni został określony tylko jako kasztelan kruszwicki, również bez przydomku posesjonatywnego. Reszta rodziny została przypisana Gerwardowi za pomocą tzw. kryteriów pomocniczych w genealogii, które przecież nie są dowodami samymi w sobie. Nie tworzą bowiem wiedzy, lecz jej pozory, iluzję. Na tej podstawie tworzone są drzewa genealogiczne, które potem są wykorzystywane przez innych badaczy. Dlatego możemy spotkać się z takimi hybrydami jak: Stanisław z Ostrowa, Maciej z Ostrowa czy Przezdrzew z Ostrowa/Procynia. Źródła nie mówią nic o posiadanych przez nich miejscowościach, a ich domniemane pokrewieństwo z biskupem kujawskim stało się podstawą do tych określeń posesjonatywnych. Niniejszy artykuł ma na celu reinterpretację źródeł dotyczących rodziny ordynariusza diecezji włocławskiej bez odwoływania się do tych kryteriów, bowiem są one po prostu zawodne.

Słowa kluczowe: średniowiecze, genealogia, biskup kujawski Gerward

Summary

A bunch of remarks on origin and family of Gerward, bishop of Cuyavia (died in 1323)

Bishop of Cuyavia Gerward was the one of the most important figure for revival Kingdom of Poland in 1320. He defended Władysław the Elbow-high during trial with Jan Muskata bishop of Cracov leading by legate Gentilis. He also gained from pope John XXII acceptance for coronation mentioned Władysław. It’s worth to notice, that Gerward never was written with any possession. Hence older historiography was satisfied with term: “Bishop of Cuyavia Gerward”. Only Janusz Bieniak’s researches and methods allowed for establishing that Gerward was written from Ostrów near lake Gopło. According to those researches his father was Matthias of Ostrów, judge of Brześć, brothers were: Stanisław of Ostrów, John Kiwała of Ostrów, Przezdrzew of Ostrów or Procyń, sisters were: Margaret, wife of Sławnik of Gołańcz and unknown by name wives of Peter Ogon and Otton Lekszyk of Gądcz. Sources telling us about bishop’s kinship between him and all the sisters and brother Przezdrzew, but the last one was named only as castellan of Kruszwica, also without possession. Rest of his family was assigned to Gerward by so-called “helpful criteria of genealogy” which aren’t evidence itself. Doesn’t creating the knowledge but only it’s illusion. Based on that historians building genealogical trees, which are used by others. That’s why existed hybrids like Stanisław of Ostrów, Matthias of Ostrów or Przezdrzew of Ostrów/Procyń, despite fact, that they never were in possession of those villages. Alleged kinship with bishop of Cuyavia became the basis of those hybrids. Th is articles aims at reinterpretation of sources concerned family of Gerward without referring to mentioned criteria because they are just doubtful.

Key words: medieval history, genealogy, bishop of Cuyavia Gerward

Bibliografia / Bibliography
Źródła archiwalne
Archiwum Diecezjalne w Pelplinie, Akta odnoszące się do dziejów klasztoru dominikanów w Toruniu. Wykazy przeorów, kronika, obligacje, indulgencje, kopie przywilejów i bull papieskich, proces o kościół w Kaszczorku, sygn. Monastica. XIV. Toruń-Dominikanie, ks. 1.
Archiwum Diecezjalne we Włocławku:
Kopiariusz i częściowo formularz wikariuszy generalnych i oficjałów włocławskich, przeważnie z drugiej ćwierci XVI wieku, sygn. 613.
Kopiariusz kanonika Piotra Piotrkowskiego z 1551 r., sygn. 614.
Kopiariusz ogólny Drzewickiego sygn. 611.
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie:
Archiwum Zamoyskich, rkps 33.
Księgi ziemskie brzeskie, z. 1.
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy:
Klasztor Cystersów w Koronowie, pow. Bydgoszcz, sygn. 6/437/0/33, 6/437/0/58, 6/437/0/59.
Klasztor Norbertanek w Strzelnie, pow. Mogilno, sygn. 6/448/0/18.
Archiwum Państwowe w Krakowie, Zbiór Rusieckich, sygn. 33.
Archiwum Państwowe w Poznaniu, Księgi sądu i urzędu ziemskiego w Gnieźnie, z. 1.
Biblioteka Ossolineum we Wrocławiu, Kopiariusz gospodarczy Drzewickiego, sygn. 5209/II.
Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu, Annalium Coenobii Byssoviensis seu Coroviensis sacri ordinis Cisterciensis dioecesis Wladislaviensis in terra Cuiavia in confirmio Dominatus Bydgostiensis & Maioris Polonia situati, t. 1: Ab anno 1200 usque ad 1400 Conquistore & Collectore P F Adam a Szadek eisdem Monasterii Professo anno 1600 et sequientibus, rkps 134.

Źródła drukowane
Acta Camerae Apostolicae, vol. I: 1207–1344, ed. J. Ptaśnik Cracoviae 1913 (Monumenta Poloniae Vaticana, t. I).
Acta Clementis VI. Pontfi cis Romani. 1342–1352, ed. L. Klicman, Pragae 1903 (Monumenta Vaticana Res Gestas Bohemicas Illustrantia, t. I).
Acta Innocentii VI. Pontifi cis Romani. 1352–1362, ed. J.F. Novák, Pragae 1907 (Monumenta Vaticana Res Gestas Bohemicas Illustrantia, t. II).
Analecta Vaticana 1202–1366, ed. J. Ptaśnik, Cracoviae 1914 (Monumenta Poloniae Vaticana, t. III).
Bullarium Poloniae, t. I: 1000–1342, ed. I. Sułkowska-Kurasiowa, S. Kuraś, Romae 1982.
Bullarium Poloniae, t. II: 1342–1378, ed. I. Sułkowska-Kurasiowa, S. Kuraś, Romae 1985.
Catalogi Episcoporum Vladislaviensium, ed. W. Kętrzyński, [w:] Monumenta Poloniae Historica, t. IV, wyd. A. Bielowski, Lwów 1884.
Catalogus Episcoporum Plocensis, [w:] Joannis Dlugossii Senioris Canonici Cracoviensis Opera omnia, t. 1, ed. A. Przeździecki, Cracoviae 1887.
Catalogus Episcoporum Wladislaviensium, [w:] Joannis Dlugossii Senioris Canonici Cracoviensis Opera omnia, t. 1, ed. A. Przeździecki, Cracoviae 1887.
Codex diplomaticus Poloniae quo continentur privilegia regum Poloniae, magnorum ducum Lituaniae, bullae pontifi cium nec non jura a privatis data illustrandis domesticis rebus gestis inservitura adhuc nusquam typis exarata, ab antiquissimis inde temporibus usque ad annum 1506 / Kodex dyplomatyczny Polski obejmujący przywileje królów polskich, wielkich książąt litewskich, bulle papiezkie, jako téż wszelkie nadania prywatne mogące posłużyć do wyjaśnienia dziejów wewnętrznych krajowych, dotąd nigdzie nie drukowane, od najdawniejszych czasów aż do roku 1506, t. II, cz. 1, oprac. L. Ryszczewski, A. Muczkowski, Varsaviae 1848.
Codex diplomaticus Poloniae quo continentur privilegia regum Poloniae, magnorum ducum Lituaniae, bullae pontifi cium nec non jura a privatis data illustrandis domesticis rebus gestis inservitura adhuc nusquam typis exarata, ab antiquissimis inde temporibus usque ad annum 1506 / Kodex dyplomatyczny Polski obejmujący przywileje królów polskich, wielkich książąt litewskich, bulle papiezkie, jako téż wszelkie nadania prywatne mogące posłużyć do wyjaśnienia dziejów wewnętrznych krajowych, dotąd nigdzie nie drukowane, od najdawniejszych czasów aż do roku 1506, t. II, cz. 2, oprac. L. Ryszczewski, A. Muczkowski, Varsaviae 1852.
Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. I: Zawiera numera 1–616, lata 984–1287, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1877.
Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. II: Zawiera numera 617–1292, lata 1288–1349, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1878.
Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. III: Zawiera numera 1293–2053, lata 1350–1399, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1879.
Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. IV: Tablice z pieczęciami, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1881.
Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. VI: Zawiera dokumenty nr 1–400 z lat 1174–1400, wyd. i oprac. A. Gąsiorowski, H. Kowalewicz, Warszawa–Poznań 1982.
Konstytucje Wieczyste Sejmu Radomskiego 1505 roku: Radomiensis Conventionis decreta Alexandri Regis, oprac. W. Uruszczak et al., [tłum. artykułów na j. ang. J. Spólny], Radom 2005.
Kontrakty lokacyjne wsi dobrzyńskich z XIV wieku, wyd. Z. Guldon, R. Kabaciński, [w:] Dokumenty do dziejów Kujaw i ziemi dobrzyńskiej XIV–XIX w., wyd. Z Guldon et al., Warszawa–Poznań 1974 (Źródła do dziejów Bydgoszczy / Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, nr 8).
Kozierowski S., Nieznane zapiski heraldyczne, Poznań 1915.
Librowski S., Trzynaście nie drukowanych oryginałów pergaminowych Archiwum Diecezjalnego we Włocławku z lat 1300–1400, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1987, t. 55.
Pommerellisches Urkundenbuch, bearb. M. Perlbach, Danzig 1882.
Preussisches Urkundenbuch. Politische (allgemeine) Abteilung, Bd. I, Heft 2, bearb. A. Seraphim, Königsberg 1909.
Preussisches Urkundenbuch, Bd. II, bearb. M. Hein, E. Maschke, Königsberg 1939.
Przywileje lokacyjne Przyłubia z lat 1359 i 1594, wyd. Z. Guldon, R. Kabaciński, [w:] Dokumenty do dziejów Kujaw i ziemi dobrzyńskiej XIV–XIX w., wyd. Z Guldon et al., Warszawa–Poznań 1974 (Źródła do dziejów Bydgoszczy / Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, nr 8).
Regesten zur Schlesischen Geschichte 1338–1342, hrsg. K. Wutke, E. Randt, Breslau 1925 (Codex Diplomaticus Silesiae, Bd. 30).
Spory i sprawy pomiędzy Polakami a zakonem krzyżackim / Lites ac res gestae Polonos ordinemque Cruciferorum, t. 1: Sprawa wytoczona w Inowrocławiu i Brześciu Kujawskim w latach 1320–1321 / Causa Junivladislaviae et Brestiae-Cuiaviae anno 1320–1321 acta, wyd. H. Chłopocka, wyd. 3 [nowe], Wrocław 1970.
Spory i sprawy pomiędzy Polakami a zakonem krzyżackim / Lites ac res gestae Polonos ordinemque Cruciferorum, t. I, wyd. I. Zakrzewski, wyd. 2 [nowe], Poznań 1890.
Urkunden des Bisthums Culm, Th . I: Das Bisthum Culm unter den Deustschen Orden: 1243–1466, Heft 2, bearb. von C.P. Woelky, Danzig 1885 (Neues Preussisches Urkundenbuch. Abt. 2, Bd. 1–2).
Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque fi nitimarum historiam illustrantia: maximam partem nondum edita ex tabulariis Vaticanis, deprompta collecta ac serie chronologica disposita, t. I: Ab Honoriio PP. III. usque ad Gregorium PP. XII. 1217–1409, ed. A. Th einer, Romae 1860.
Wiadomości do dziejów polskich z archiwum prowincji szląskiej, zebr. A. Mosbach, Wrocław 1860.

Opracowania
Abraham W., Sprawozdanie z poszukiwań w archiwach i bibljotekach rzymskich do dziejów Polski w wiekach średnich za lata 1899–1913, „Archiwum Komisyi Historycznej” 1923, Serja 2, t. 1.
Abraham W., Stanowisko kurii papieskiej wobec koronacji Łokietka, [w:] Księga pamiątkowa Uniwersytetu Lwowskiego ku uczczeniu pięćsetnej rocznicy fundacyi jagiellońskiej Uniwersytetu Krakowskiego, Lwów 1900.
Białowąs J.E., Pochodzenie i najbliższa rodzina biskupa włocławskiego Macieja Pałuki (ok. 1285–1368), „Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i Kultury Katolickiej w Polsce” 2018, t. 130.
Bieniak J., Autor Rocznika dawnego, [w:] Kultura średniowieczna i staropolska. Studia ofiarowane Aleksandrowi Gieysztorowi w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, red. D. Gawinowa, Warszawa 1991.
Bieniak J., Gerward z Ostrowa (?–1323), biskup włocławski [hasło], [w:] Zasłużeni dla Włocławka (XIII–XX wiek), red. M. Wojciechowski, Włocławek 1991.
Bieniak J., Gerward z Ostrowa [hasło], [w:] Słownik biografi czny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 2: G–K, red. Z. Nowak, Gdańsk 1994.
Bieniak J., Krąg rodzinny biskupa kujawskiego Macieja Pałuki (korekta do Rodu Pałuków Władysława Semkowicza), [w:] idem, Polskie rycerstwo średniowieczne. Suplement, wybór tekstów A. Supruniuk, J. Wroniszewski, A. Radzimiński, Kraków 2005.
Bieniak J., Odzyskanie zachodnich Kujaw przez Kazimierza Wielkiego w 1337 r., „Zapiski Historyczne” 1974, t. 39, z. 3.
Bieniak J., Problemy metodyczne średniowiecznej genealogii w Polsce, [w:] idem, Polskie rycerstwo średniowieczne. Wybór pism, wybór tekstów i posłowie A. Supruniuk, J. Wroniszewski, A. Radzimiński, Kraków 2002.
Bieniak J., Przezdrzew z Ostrowa [hasło], [w:] Polski Słownik Biografi czny, t. XXIX: Przerębski Samuel–Raduński Edmund, red. E. Rostworowski, Wrocław 1986.
Bieniak J., Przynależność administracyjno-polityczna kasztelanii nadgoplańskich w latach 1267–1327, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. Historia” 1966, z. 2.
Bieniak J., Rozmaitość kryteriów badawczych w polskiej genealogii średniowiecznej, [w:] idem, Polskie rycerstwo średniowieczne. Wybór pism, wybór tekstów i posłowie A. Supruniuk, J. Wroniszewski, A. Radzimiński, Kraków 2002.
Bieniak J., Stanisław Kiwała z Ostrowa h. Laska [hasło], [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XLII: Stanisław, książę mazowiecki–Stawiarski Seweryn, red. A. Romanowski, Kraków 2003–2004.
Bieniak J., Terminologia pokrewieństwa i powinowactwa w średniowiecznych źródłach, „Klio. Czasopismo Poświęcone Dziejom Polski i Powszechnym” 2009, nr 13.
Bieniak J., Urzędnicy kruszwiccy w średniowieczu, [w:] Z dziejów pogranicza kujawsko-wielkopolskiego, t. III, red. D. Karczewski, M. Wilczek-Karczewska, Strzelno–Kruszwica 2015.
Bieniak J., Wielkopolska, Kujawy, ziemie łęczycka i sieradzka wobec problemu zjednoczenia państwowego w latach 1300–1306, wyd. 2, Wodzisław Śląski 2011.
Bieniak J., Wzajemne powiązania osobowe kapituł włocławskiej i kruszwickiej w średniowieczu, [w:] Duchowieństwo kapitulne w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej. Studia nad pochodzeniem i funkcjonowaniem elity kościelnej, red. A. Radzimiński, Toruń 2000 (Opera ad Historiam Eclesiam Spectantia, Series 1, Colloquia 1).
Długopolski E., Władysław Łokietek na tle swoich czasów, przedm. J. Dąbrowski, Wrocław 1951.
Fijałek J., Ustalenie chronologii biskupów włocławskich, „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1894, R. 22, nr 1.
Guldon Z., Lokacje miast kujawskich i dobrzyńskich w XIII–XVI w., „Ziemia Kujawska” 1968, t. 2.
Gumowski M., Handbuch der polnischen Siegelkunde, Graz 1966.
Jusupović A., Elity ziemi halickiej i wołyńskiej w czasach Romanowiczów (1205–1269). Studium prozopograficzne, Kraków 2013 (Monografie – Uniwersytet Kazimierza Wielkiego. Pracownia Badań nad Dziejami Rusi, t. 2).
Kaleta P., „Wyście sobie a my sobie, każden sobie rzepkę skrobie”. Przejawy solidarności rodowej u użytkowników herbu Laska, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego serii nowej” 2020, t. 19.
Karczewska J., Rody rycerskie w okolicy Kruszwicy i ich majątki w późnym średniowieczu, [w:] Z dziejów pogranicza kujawsko-wielkopolskiego, t. III, red. D. Karczewski, M. Wilczek-Karczewska, Strzelno–Kruszwica 2015.
Karczewska J., Świeccy urzędnicy księcia kujawskiego Kazimierza Konradowica, [w:] Książę Kazimierz Konradowic i Kujawy jego czasów, red. D. Karczewski, Kraków 2017.
Karczewska J., Własność szlachecka na pograniczu wielkopolsko-kujawskim w pierwszej połowie XV wieku, Kraków 2010.
Karczewski D., Bogusza [hasło], [w:] Inowrocławski Słownik Biografi czny, z. II, red. E. Mikołajczak, Inowrocław 1994.
Karczewski D., Trzynastowieczny tłok pieczętny komesa Macieja Boguszyca, [w:] Heraldyka i Okolice, red. A. Rachuba, S. Górzyński, H. Manikowska, Warszawa 2002.
Karwasińska J., Sąsiedztwo kujawsko-krzyżackie 1235–1343, Warszawa 1927 (Rozprawy Historyczne Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, t. VII, z. 1).
Katalog pieczęci przy dokumentach samoistnych w zasobie Archiwum Państwowego w Bydgoszczy, oprac. M. Hlebionek, Warszawa 2012.
Kozierowski S., Leszczyce i ich plemiennik arcybiskup gnieźnieński św. Bogumił z Dobrowa, Poznań [b.r.w.](Studja nad pierwotnem rozsiedleniem rycerstwa wielkopolskiego, t. X).
Liedtke A., Stanowisko papieża Jana XXII wobec koronacji Władysława Łokietka, „Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i Kultury Katolickiej w Polsce” 1971, t. 36.
Maciejewski J., Działalność kościelna Gerwarda z Ostrowa, biskupa włocławskiego w latach 1300–1323, Bydgoszcz 1996.
Maciejewski J., Episkopat polski doby dzielnicowej 1180–1320, Kraków 2003.
Maciejewski J., Gerward z Ostrowa h. Laska [hasło], [w:] Inowrocławski Słownik Biograficzny, z. III, red, E. Mikołajczak, Inowrocław 1997.
Maciejewski J., Kariera Stanisława z Ostrowa z rodu Leszczyców – kwestie identyfikacyjne, „Ziemia Kujawska” 1995, t. 11.
Matuszewski J., Nieznane źródło czy historyczna mniemanologia?, „Zeszyty Historyczne / Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Częstochowie” 1994, z. 2.
Matuszewski J., Polskie nazwisko szlacheckie, Łódź 1975 (Prace Wydziału II Nauk Historycznych i Społecznych / Łódzkie Towarzystwo Naukowe, nr 79).
Pakulski J., Geneza pieczęci herbowych biskupów i arcybiskupów metropolii gnieźnieńskiej, [w:] Polska heraldyka kościelna, red. K. Skupieński, A. Weiss, Warszawa 2004.
Pakulski J., Nałęcze wielkopolscy w średniowieczu. Genealogia, uposażenie i rola polityczna w XII–XIV w., Warszawa–Poznań–Toruń 1982 (Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, R. 80, z. 3).
Pakulski J., Pieczęcie instytucji kościelnych i duchowieństwa, [w:] Dzieje diecezji włocławskiej, t. 1: Średniowiecze, red. A. Radzimiński, Włocławek 2008.
Pakulski J., Średniowieczne pieczęcie biskupów i kapituły włocławskiej oraz ich symbolika, [w:] Religijność na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej w czasach staropolskich. Materiały ogólnopolskiej konferencji naukowej zorganizowanej na Wydziale Humanistycznym WSHE przez Zakład Dziejów Religii, 30 maja 2003, red. A. Mietz, Włocławek 2003.
Piekosiński F., Pieczęcie Polskie wieków średnich doby Piastowskiej (uzupełnienie), Kraków 1936 [odbitka z „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologicznych” 1934, t. XVI, s. 71–86; 1935, t. XVII, s. 55–78].
Samsonowicz H., Dziedzictwo Średniowiecza. Mity i rzeczywistość, wyd. 2, Wrocław 2008.
Sieradzan W., Świadomość historyczna świadków w procesach polsko-krzyżackich w XIV–XV wieku, Toruń 1993.
Stachowska K., Gerward (zm. 1323) [hasło], [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. VII: Firlej Jan–Girdwoyń Kazimierz, red. W. Konopczyński, Kraków–Wrocław 1948–1958.
Szybkowski S., Kościeleccy ze Skępego herbu Ogon i ich protoplaści. Studium z dziejów późnośredniowiecznej
rodziny możnowładczej, Gdańsk 2018.
Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XII–XV wieku. Spisy, oprac. J. Bieniak, S. Szybkowski, Kórnik 2014 (Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII–XVIII wieku. Spisy, red. A. Gąsiorowski, t. VI, z. 1).
Vetulani A., Z badań nad Polakami w średniowiecznej Bolonii, [w:] Cultus et cognitio. Studia z dziejów średniowiecznej kultury, kom. red. S.K. Kuczyński et al., Warszawa 1976.
Zajączkowski S., Polska a Zakon Krzyżacki w ostatnich latach Władysława Łokietka, Lwów 1929 (Archiwum Towarzystwa Naukowego we Lwowie, Dział 2, t. 6, z. 2).

Spis treści