Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego XXIII, Kraków 2020

Tomasz J. Kotliński

dr, Państwowa Wyższa Szkoła Techniczno-Ekonomiczna w Jarosławiu

ORCID: 0000-0003-0953-3252

Pochówek w Galicji. Wybrane zagadnienia administracyjno-prawne. Część I

s. 229-253

DOI: 10.48269/2450-6095-sdpipp-23-012

Streszczenie

Druga połowa XVIII w. to okres odchodzenia w wielu państwach europejskich od dotychczasowych zasad pochówku, opartych na grzebaniu zwłok w kościołach i na cmentarzach zlokalizowanych w ich bezpośrednim sąsiedztwie. Dokonywane zmiany motywowane były przede wszystkim względami zdrowotnymi, ale również ograniczonymi możliwościami pochówków w obrębie samych miast. W przypadku Austrii decyzja o przeniesieniu cmentarzy poza obręb miejscowości podjęta została przez cesarza Józefa II końcem 1783 r. Jej konsekwencją było niemal powszechne zakładanie na terenie państwa, w tym także w Galicji, nowych cmentarzy, z których część funkcjonuje do dziś. Jednocześnie w Austrii z biegiem kolejnych lat wydawano szereg aktów prawnych, które szczegółowo regulowały kwestie związane z organizacją cmentarzy i pogrzebów. W opracowaniu przedstawiono wybrane rozwiązania prawne i administracyjne, które na przestrzeni lat obowiązywały w monarchii habsburskiej w zakresie szeroko rozumianego prawa cmentarnego. Uwzględniono przy tym również te akty prawne, które bezpośrednio dotyczyły Galicji i tylko w niej były stosowane. Tym samym w kolejnych rozdziałach przedstawiono w szczególności zagadnienia związane z zakładaniem nowych cmentarzy poza obrębem miejscowości, poszerzania ich terenu, likwidowania oraz ich statusu prawnego. Opracowanie przedstawia także regulacje prawne w zakresie przewożenia zwłok, zasad, na jakich organizowano pogrzeby, i pobieranych od tego obrzędu opłat. Przy okazji zwrócona została uwaga na szczególne formy pochówku, które obowiązywały choćby w przypadku pojawiających się w Galicji epidemii cholery. Warto przy tym nadmienić, że wiele z przyjętych w okresie galicyjskim rozwiązań z zakresu prawa cmentarnego obowiązywało jeszcze w odrodzonej Polsce i miało bezpośredni wpływ nie tylko na współczesny wygląd cmentarzy założonych w tamtym okresie, ale też na pewne zwyczaje pogrzebowe.

Słowa kluczowe: cmentarze, pogrzeby, taksy pogrzebowe, groby, prawo cmentarne, administracja, Galicja

Summary

Burial in Galicia. Selected administrative-legal issues. Part I

The second half of 18th century brought the era of change in existing burial procedures in many European countries, where corpses were buried in churches and adjacent cemeteries. The changes were implemented due to health related aspects, but also through limited burial capabilities within the town administrative borders. In Austria, the decision to move cemeteries outside the town administrative borders, was made by Emperor Franz Joseph II before the end of 1783. As a consequence, numerous new cemeteries were commonly established within the territory of the State, including Galicia, many of which exist to the present day. Concurrently with time, there were a number of legal acts issued in Austria, that precisely governed issues relating to organization of cemeteries and funerals. The study presents selected legal and administrative solutions, being in force throughout the years on the territory of Habsburg Monarchy in the broadly understood area of cemetery regulations. The legal acts directly relating to and only being in force in Galicia were also included in the study. Thus, in the subsequent parts of the study, the specific issues related to establishing new cemeteries outside the town administrative borders, enlarging their areas, closing them and legal status were presented. The study presents the legal regulations concerning the transportation of the corpse, rules of organizing burials and related fees. Concurrently, the special attention was drawn to specific forms of burials, which were in force during cholera epidemic, occurring in Galicia. It is well worth mentioning, that many solutions of cemetery law implemented during Galician times were still biding in Reborn Poland and had direct influence not only on the modern appearance of the cemeteries established during that time, but also on certain burial practices.

Key words: cemeteries, burials, burial fees, tombs, law, administration, Galicia

Bibliografia / Bibliography
Opracowania
Berner W., Stan sanitarny, ochrona zdrowia i sytuacja epidemiologiczna chorób zakaźnych w Krakowie w okresie autonomii galicyjskiej (lata 60./70. XIX w. – do 1914 r.), „Przegląd Epidemiologiczny” 2008, t. 62.
Dobieszewski Z., Sprawozdanie z przebiegu epidemji cholery w r. 1873, w parafj i Jaworzno, w powiecie chrzanowskim w W. Ks. Krakowskiem położonej, ze wskazaniem przyczyn, które takową wywołały lub do rozpowszechnienia się jej przyczyniły, „Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego” 1874, t. 70, z. 2.
Dziobek-Romański J., Cmentarze – zarys regulacji historycznych, prawnych i kanonicznych, „Rocznik Historyczno-Archiwalny” 1999, t. XIII, s. 3–32.
Frischke G., Kilka słów o broszurze „Śmierć z grobów”, „Journal of Education, Health and Sport” 2017, vol. 7, nr 6, s. 760–766.
Grodziska-Ożóg K., Cmentarz Rakowicki w Krakowie, Kraków–Wrocław 1983.
Jaworski F., Cmentarz Gródecki we Lwowie, Lwów 1908.
Karbownik H., Ofi ary iura stolae na ziemiach polskich w latach 1285–1918, Lublin 1995.
Kasparek J.R., Zbiór ustaw i rozporządzeń administracyjnych w Królestwie Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem obowiązujących z wyciągiem orzeczeń c.k. Trybunału Administracyjnego. Podręcznik dla organów c.k. władz rządowych i władz autonomicznych, Kraków 1885, wyd. 3, t. V.
Kerrington M., Historia śmierci. Zwyczaje i rytuały pogrzebowe od starożytności do czasów współczesnych, tłum. S. Klimkiewicz, Warszawa 2009.
Kotliński T.J., Słów kilka o wykonywaniu kary śmierci według austriackiej procedury karnej z 1873 r. na przykładzie Galicji, „Palestra Świętokrzyska” 2018, nr 45–46.
Posiadanie prawa użytkowania cmentarza przez pasanie i zbiór trawy, „Przegląd Prawa i Administracji: część praktyczna” 1896.
Praktyka karno-sądowa, „Przegląd Sądowy i Administracyjny: część praktyczna” 1891.
Schubert J., Organizacja grobownictwa wojennego w Monarchii Austro-Węgierskiej. Dziewiąty wydział grobów wojennych (Kriegsgräber-Abteilung) przy Ministerstwie Wojny – powstanie i działalność w latach 1915–1918, „Czasopismo Techniczne” 2009, z. 13 (Architektura, z. 3), s. 169–200.
Tomczyk R., Zagrożenie epidemiologiczne na terenie austriackiej części monarchii habsburskiej w XIX w. (do 1914 r.). Aspekty prawne i administracyjne, „Galicja. Studia i Materiały” 2015.
Władza może według zachodzących okoliczności uznać oddalenie budynków mieszkalnych o 5 sążni od cmentarza za niedostateczne, „Przegląd Sądowy i Administracyjny” 1890.

Akty prawne
Dekret kancelarii nadwornej z dnia 11 grudnia 1783 r. ogłoszony rozporządzeniem gubernialnym z dnia 22 stycznia 1784 r., L. 1779, zarządzający przeniesienie cmentarzy poza obręb miast.
Rozporządzenie względem pogrzebów y cmentarzów (Kontynuacya Wyroków y Rozkazów Powszechnych w Galicyi i Lodomeryi Królestwach od dnia 1 stycznia aż do końca grudnia roku 1784 wypadłych, nr LXXV).
Dekret kancelarii nadwornej z dnia 26 sierpnia 1784 r. ogłoszony rozporządzeniem gubernialnym z dnia 13 września 1784 r., L. 21.443, stanowiący, która władza ma karać za niezachowanie zakazu grzebania w obrębie miast.
Rozporządzenie gubernialne z dnia 30 grudnia 1784 r., L. 31.706, o pokrywaniu kosztów zakładania nowych cmentarzy.
Dekret kancelarii nadwornej z dnia 20 stycznia 1785 r. ogłoszony rozporządzeniem gubernialnym z dnia 3 lutego 1785 r., L. 2.821, zmieniający przepisy co do grzebania zwłok.
Rozporządzenie gubernialne z dnia 16 czerwca 1785 r., L. 15.172, zakazujące grzebać zwłoki w kościołach.
Cyrkularz oznaczający, że szkodliwy zwyczay umarłych przed dwoma dniami chować zakazany jest (Kontynuacya Wyroków y Rozkazów Powszechnych w Galicyi i Lodomeryi Królestwach od dnia 1 stycznia aż do końca grudnia roku 1787 wypadłych, nr LXIV).
Uniwersał, ustawa względem Jurium Stolae et Conductus (Kontynuacya Wyroków y Rozkazów Powszechnych w Galicyi i Lodomeryi Królestwach od dnia 1 stycznia aż do końca grudnia roku 1785 wypadłych, nr LXIII).
Rozporządzenie względem wprowadzenia we Lwowie rewizyi umarłych (Kontynuacya Wyroków y Rozkazów Powszechnych w Galicyi i Lodomeryi Królestwach od dnia 1 stycznia aż do końca grudnia roku 1787 wypadłych, nr CXI).
Dekret Kancelarii Nadwornej z dnia 14 lutego 1787 r., ogłoszony rozporządzeniem gubernialnym z dnia 15 marca 1787 r., L. 5.689, przynaglający do usunięcia cmentarzy z obrębu miejscowości.
Rozporządzenie gubernialne z dnia 2 maja 1787 r., L. 9.415, odnoszące się do cmentarzy wiejskich.
Dekret kancelarii nadwornej z dnia 12 sierpnia 1788 r. ogłoszony rozporządzeniem gubernialnym z dnia 28 sierpnia 1788 r., L. 19.817, o grzebaniu zwłok należących do rozmaitych wyznań.
Rozporządzenie gubernialne z dnia 12 września 1806 r., L. 37.337 o urządzeniu cmentarzy.
Rozporządzenie gubernialne z dnia 31 grudnia 1823 r., L. 74.640, w sprawie urządzania cmentarzy poza obrębem miejscowości.
Rozporządzenie gubernialne z dnia 15 lipca 1824 r., L. 22.582, w sprawie urządzania cmentarzy.
Rozporządzenie Senatu Wolnego Miasta Krakowa z dnia 22 lutego 1825 r. (Dziennik Rządowy Wolnego Miasta Krakowa i Jego Okręgu, 1825, nr 6).
Porządek policyi względem morowego powietrza dla państw c.k. austryiackich (Provinzial-Gesetzsammlung des Königreichs Galizien und Lodomerien für das Jahr 1837, Lwów 1839, nr 140).
Przez kogo trup straconego we Lwowie strzeżonym i pogrzebanym być ma (Provinzial-Gesetzsammlung des Königreichs Galizien und Lodomerien für das Jahr 1837, Lwów 1839, nr 248).
Zasady rozmieszczania płaszczyzny do założenia nowych cmentarzy i w szczególności oznaczenie obiętości i mieysca na wykopanie grobu (Provinzial-Gesetzsammlung des Königreichs Galizien und Lodomerien für das Jahr 1837, Lwów 1839, nr 251).
Rozporządzenie Senatu Wolnego Miasta Krakowa z dnia 22 października 1841 r. (Dziennik Rządowy Wolnego Miasta Krakowa i Jego Okręgu, 1841, nr 113).
Rozporządzenie gubernialne z dnia 10 listopada 1849 r. o grzebaniu zwłok izraelitów.
Patent cesarski z dnia 27 maja 1852 r., mocą którego nowe, późniejszemi ustawami uzupełnione wydanie księgi ustaw karnych na zbrodnie i ciężkie przestępstwa policyjne z dnia 3 września 1803 r. z zamieszczeniem niektórych nowych postanowień, jako wyłączna ustawa karna na zbrodnie, wykroczenia i przestępstwa dla całego obrębu państwa z wyjątkiem pogranicza wojskowego obwieszczonem i począwszy od dnia 1 września 1852 r. w wykonanie wprowadzonem zostaje (Powszechny Dziennik Praw Państwa i Rządu dla Cesarstwa Austriackiego, 1852, nr 117).
Rozporządzenie Namiestnictwa we Lwowie z dnia 22 stycznia 1860 r., L. 803, o urządzeniu cmentarzy.
Ustawa z dnia 25 maja 1868 r., mocą której urządza się międzywyznaniowe stosunki obywateli państwa pod względami w niej określonymi (Przekłady ustaw, rozporządzeń i obwieszczeń z Dziennika Praw Państwa dla Królestwa Galicyi i Lodomeryi, tudzież Wielkiego Księstwa Krakowskiego,1868, nr 48).
Rozporządzenie ministerstwa spraw wewnętrznych z dnia 3 sierpnia 1871 r. L. 9404, o wydawaniu paszportów dla zwłok.
Rozporządzenie Prezydium Namiestnictwa we Lwowie z dnia 22 września 1872 r., L. 6.960, o grzebaniu zwłok izraelitów zmarłych na cholerę.
Ustawa z dnia 23 maja 1873 r. zaprowadzająca kodeks postępowania karnego (Dziennik Ustaw Państwa dla Królestw i Krajów w Radzie Państwa reprezentowanych, 1873, nr 119).
Rozporządzenie Namiestnictwa we Lwowie z dnia 19 sierpnia 1873 r., L. 42.494, o urządzeniu cmentarzy dla zmarłych na cholerę.
Rozporządzenie Namiestnictwa we Lwowie z dnia 30 sierpnia 1873 r., L. 44.671, o grzebaniu zwłok zmarłych na cholerę.
Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych z dnia 3 maja 1874 r. tyczące się przewozu zwłok i wydobywania ich z grobu (Dziennik Ustaw Państwa dla Królestw i Krajów w Radzie Państwa reprezentowanych, 1874, nr 56).
Rozporządzenie ministra handlu z dnia 10 czerwca 1874 r. o zaprowadzeniu nowego porządku ruchu na kolejach żelaznych w królestwach i krajach w Radzie Państwa reprezentowanych (Dziennik Ustaw Państwa dla Królestw i Krajów w Radzie Państwa reprezentowanych, 1874, nr 75).
Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych z dnia 24 sierpnia 1874 r., L. 11.627, w sprawie grzebania samobójców.
Rozporządzenie c.k. Namiestnictwa z dnia 4 lipca 1882, L. 36806, względem zastosowania postanowień rozporządzenia ministeryalnego z 3 maja 1874 Dz.U.P. Nr 56 dotyczącego przewożenia zwłok (Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych dla Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem, 1882, nr 75).
Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych z dnia 26 marca 1885 r., L. 1.125, o wywłaszczeniu gruntów pod cmentarze.
Instrukcya o cholerze ułożona na żądanie c.k. Ministerstwa Spraw Wewnętrznych przez najwyższą Radę Zdrowia, aprobowana i dana do zastosowania się politycznym władzom krajowym reskryptem ministeryalnym z dnia 5 sierpnia 1886, l. 14.067 (Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych dla Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem 1892, nr 48).

Inne
O pogrzebach wiedeńskich pismo małe w Wiedniu roku p. 1781 drukowane z niemieckiego języka na polski dla użytku powszechnego za pozwoleniem zwierzchności przetłumaczone, Lwów 1781.
Wyrok Trybunału Państwa z dnia 10 lipca 1874 r. L. 131.
Orzeczenie Trybunału Administracyjnego z dnia 15 maja 1878 r., L. 794.
Orzeczenie Trybunału Administracyjnego z dnia 3 marca 1880 r., L. 388.
Reskrypt c.k. Namiestnictwa we Lwowie z dnia 25 października 1887.

Spis treści