Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego XXIV, Kraków 2021

Jerzy Malec

Professor, Andrzej Frycz Modrzewski Krakow University

ORCID: 0000-0001-5137-1977

Main currents in views on the reorganisation of the apparatus of executive power in the eighteenth-century Polish-Lithuanian Commonwealth

s. 153-164

DOI: 10.48269/2450-6095-sdpipp-24-009

Summary

In the eighteenth century, and particularly in its second half, concepts of rebuilding the state administration began to emerge in Poland, the basic structure of which dates back to the times of the estate monarchy and did not meet the needs of the modern state of the Age of Enlightenment, and at the same time differed substantially from the solutions functioning in the absolute monarchies neighbouring Poland, where it was based at that time on the principles of centralism and bureaucracy. Meanwhile, in the Republic of Nobles, all offices were filled for life, without any particular emphasis on the professionalism of the candidates. In the first half of the eighteenth century, along with penetration of the idea of the Enlightenment into Poland, the seeds of modern concepts emerged, postulating a complete reform of the system of the Commonwealth. The reform programme contained in the works of the precursors of the Polish Enlightenment covered a wide range of problems, postulating the reorganization and healing of the entire apparatus of state power, sometimes also touching upon social issues. The political writing of that time, when discussing the basics of the functioning of the administration, usually emphasized the primacy of the law passed by the Sejm over executive activity. The influence of Polish political writing on the reform of the administration seems indisputable. The structure of the central authorities clearly referred to the concepts of the political thought of the time, constantly evolving towards modern forms of internal administration of the state, at the same time drawing on the achievements of European cameralist and police thought.

Key words: Republic of Nobles, executive power, reforms of administration, administrative thought

Streszczenie

Zasadnicze nurty w poglądach na reorganizację aparatu władzy wykonawczej w osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej

W XVIII stuleciu, a szczególnie w jego drugiej połowie, poczęły się w Polsce rodzić koncepcje przebudowy administracji państwowej, której zasadnicza struktura wywodziła się jeszcze z czasów monarchii stanowej i nie przystawała do potrzeb nowoczesnego państwa epoki Oświecenia, a jednocześnie odbiegała zasadniczo od rozwiązań funkcjonujących w sąsiadujących z Polską monarchiach absolutnych, gdzie oparto ją w owym czasie na zasadach centralizmu i biurokratyzmu. Tymczasem w Rzeczypospolitej szlacheckiej wszystkie urzędy były obsadzane dożywotnio, bez przywiązywania wielkiej wagi do fachowości kandydatów. Wraz z przenikaniem do Polski idei Oświecenia, ujawniać się poczęły zalążki nowoczesnych koncepcji postulujących pełną reformę ustroju Rzeczypospolitej. Program reform zawarty w dziełach prekursorów polskiego Oświecenia obejmował szeroką gamę problemów. Postulowano reorganizację i uzdrowienie całego aparatu władzy państwowej, dotykając niekiedy także zagadnień społecznych. Ówczesna publicystyka, omawiając podstawy funkcjonowania administracji, podkreślała z reguły prymat uchwalonego na sejmie prawa nad działalnością wykonawczą. Wpływ polskiej publicystyki na reformę administracji zdaje się bezsporny. Struktura władz centralnych wyraźnie nawiązywała do koncepcji głoszonych przez ówczesną myśl polityczną, ulegając stałej ewolucji w kierunku nowożytnych form zarządu wewnętrznego państwa, jednocześnie czerpiąc z dorobku europejskiej myśli kameralistycznej i policystycznej.

Słowa kluczowe: Rzeczpospolita szlachecka, władza wykonawcza, reformy administracji, myśl administracyjna

Bibliografia / Bibliography
Archiwum Główne Akt Dawnych [Central Archives of Historical Records], Zbiór Popielów [Popiel Family Collection], 388.
Delamare N., Traité de la police ou l’on trouvera l’histoire de son établissement les fonctions et les prerogatives de ses magistrats, Paris 1719–1722.
Grodziski S., Porównawcza historia ustrojów państwowych, TAiWPN Universitas, Kraków 1998.
Historia i współczesność. Polska – Europa – Ameryka Łacińska. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Jackowi Czajowskiemu, eds. M. Grzybowski, G. Kuca, P. Mikuli, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013.
Izdebski H., Kolegialność i jednoosobowość w zarządzie centralnym państwa nowożytnego, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1975.
Kołłątaj H., Do Stanisława Małachowskiego referendarza koronnego. O przyszłym sejmie Anonyma listów kilka, Warszawa 1788.
Leśnodorski B., Dzieło Sejmu Czteroletniego (1788–1792). Studium historyczno-prawne, Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wrocław 1951.
[Ładowski R.], Krótkie zebranie trzech praw początkowych, to jest: prawa natury, politycznego i narodów z różnych autorów wyjęte, Lwów 1780.
Malec J., Malec D., Historia administracji i myśli administracyjnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2nd ed., Kraków 2003.
Malec J., Polska myśl administracyjna XVIII wieku, Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o. – Ofi cyna Wydawnicza AFM, Kraków 2008.
Malec J., Ustrój polityczny, [in:] Encyklopedia historyczna świata, Vol. 5: Historia nowożytna, ed. by A. Podraza, Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 2000.
Nax F., Uwagi nad uwagami, czyli obserwacje nad książką, która w roku 1785 wyszła pod tytułem Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego kanclerza i hetmana w. kor., Warszawa 1789.
Nax F., Wykład początkowych prawideł ekonomiki politycznej, z przystosowaniem przepisów gospodarstwa narodowego do onego wydźwignienia i polepszenia, stosownie do aktualnego stanu, w którym rzeczy zostają, Warszawa 1790.
Początkowe prawidła policji ogólnej w kraju, Vol. I, Warszawa 1792.
Popławski A., Zbiór niektórych materii politycznych, Warszawa 1774.
Réflexions politiques sur l’administration intérieure de la Pologne, d’après ses loix fondamentales, ses constistutions diff érentes les moeurs de ses habitants, et les causes principales de ses troubles et sa décadence. Par le Citoyent Libre d’une Monarchie, Amsterdam 1775.
Siestrzencewicz S., Ustawy na gubernie państwa całorossyjskiego, z ruskiego na polski język przełożone […], które za wzór mogłyby być użyte albo do reformy, albo przynajmniej do poprawy rządu naszego wewnętrznego, [in:] Serjarz projektów do prawa, innych różnych pism, uwag, myśli patriotycznych, żądań województw, ziem i powiatów, pomiędzy sejmem a sejmem od senatorów, posłów, gorliwych patriotów formowanych, Vol. I–II (parts I–XII), Warszawa 1785.
Starościak J., O administracji polskiej w XVIII wieku, Państwo i Prawo, Vol. VII, 1952, No. 5–6, pp. 717–732.
Uruszczak W., Historia państwa i prawa polskiego, Vol. I: (966–1795), Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2010.
Volumina Legum. Leges, statua, constitutiones et privilegia Regni Poloniae, Magni Ducatus Lithuaniae. Omniumque provinciarum annexarum, a commitiis visliciae anno 1347 celebratis usque ad ultima regni comitia, ed. J. Ohryzko, Vol. VII: (1764–1768), Petersburg 1859–1860.
Wielhorski M., Essai sur le Rétablissement de l’ancienne forme du Gouvernement de Pologne, suivant la Constitution Primitive de la République, A Londres 1775.
Wielhorski M., O przywróceniu dawnego rządu według pierwiastkowych Rzeczypospolitej ustaw, [n.p.] 1775.
Wybicki J., Listy patriotyczne do Jaśnie Wielmożnego ex kanclerza Zamoyskiego prawa układającego pisane, Warszawa 1777–1778.
Wybicki J., Myśli polityczne o wolności cywilnej, Poznań 1775–1776.
Wybicki J., Wykład sposobów do rzekospławności i handlów wprowadzenia, Warszawa 1782.

Spis treści