Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego XXIV, Kraków 2021

Justyna Bieda

Assistant Professor, University of Łódź

ORCID: 0000-0003-0231-7936

Testamentary Law in Congress Poland on the example of the files of the Zgierz notaries in the years 1826–1875

s. 187-205

DOI: 10.48269/2450-6095-sdpipp-24-012

Summary

Contemporary Polish inheritance law adopts the principles of freedom of testing, assuming that everyone has the right to freely dispose of their property in the event of death by way of a will. The freedom of testing, however, is not something obvious and it was not the one that governed inheritance in Poland during the period of the First Polish Republic. It was not until the 19th century that it brought Europe, including the Polish lands, profound changes in the field of inheritance law. The general rule of freedom of testing was, in principle, the first in modern Europe to be introduced by the Napoleonic Code of 1804, in force in Poland from 1808 until 1846. However, the guaranteed principle of freedom of testing experienced serious restrictions if the testator had descendants or the spouse, although, as practice shows, the writers were often guided by their own sense of justice, and not by law. The Napoleonic Code envisaged three forms of last wills: a public will, a secret will, and a handwritten will. The first two forms were subject to a number of formal conditions. A handwritten will, on the other hand, although it only required the writer to be able to write, was not popular, probably because of the society’s considerable illiteracy. Although the right to obtain testamentary bequests was universal, it was not absolute. The legislator provided for certain restrictions dictated primarily by social considerations, aimed at eliminating the pressure on the legislator. The property dispositions predominantly concerned the testator’s entire property and covered both all movable and immovable property. In the light of the deeds of the Zgierz notaries, the most popular form of property dispositions in the event of death was the making of testamentary dispositions in the form of a special clause, transferring all possessed property, its part or individual components.

Key words: Kingdom of Poland, inheritance law, will, notary

Streszczenie

Prawo testamentowe obowiązujące w Królestwie Polskim na podstawie akt notariuszy zgierskich z lat 1826–1875

Współczesne polskie prawo spadkowe przyjmuje zasadę swobody testowania – zakładającą, iż każdy ma prawo swobodnego rozporządzania swoim majątkiem na wypadek śmierci w drodze testamentu. Wolność testowania nie jest jednak czymś oczywistym i nie ona rządziła dziedziczeniem na ziemiach polskich w okresie I Rzeczypospolitej. Dopiero XIX w. przyniósł Europie, w tym także ziemiom polskim, gruntowne zmiany w zakresie prawa spadkowego. Ogólną regułę swobody testowania zasadniczo jako pierwszy w nowożytnej Europie wprowadził Kodeks Napoleona z 1804 r., obowiązujący na ziemiach polskich od 1808 do 1846 r. Jednakże gwarantowana zasada swobody testowania doznawała poważnych ograniczeń, jeżeli testator posiadał zstępnych lub małżonka, choć – jak pokazuje praktyka – zapisodawcy często kierowali się własnym poczuciem sprawiedliwości, a nie przepisami prawa. Kodeks Napoleona przewidywał trzy formy rozporządzeń ostatniej woli: testament publiczny, testament tajemny i testament własnoręczny. Dwie pierwsze formy obwarowane były szeregiem warunków formalnych. Testament własnoręczny natomiast, choć wymagał od zapisodawcy jedynie umiejętności pisania, nie cieszył się popularnością, zapewne z powodu znacznego analfabetyzmu społeczeństwa. Mimo iż prawo uzyskiwania zapisów testamentowych miało charakter powszechny, to nie było ono bezwzględne. Ustawodawca przewidywał pewne ograniczenia, podyktowane przede wszystkim względami społecznymi, mające na celu wyeliminowanie presji na zapisodawcy. W przeważającej mierze dyspozycje majątkowe dotyczyły całego majątku testatora i obejmowały zarówno wszelkie ruchomości, jak i nieruchomości. W świetle aktów notariuszy zgierskich najpopularniejszą formą rozporządzeń majątkowych na wypadek śmierci było dokonywanie dyspozycji testamentowych w formie zapisu szczególnego, przekazującego cały posiadany majątek, jego część lub poszczególne składniki.

Słowa kluczowe: Królestwo Polskie, prawo spadkowe, testament, notariusz

Bibliografia / Bibliography
Legal acts
Prawo cywilne obowiązujące w guberniach Królestwa Polskiego, Sankt Petersburg – Warszawa 1875.
Prawo cywilne obowiązujące w guberniach Królestwa Polskiego, ed. by K. Hube, Warszawa 1877.
Sources
Archiwum Państwowe w Łodzi [State Archive in Łódź]:
collection 444, Akta notariusza Jana Cichockiego w Zgierzu (1857–1863), ref. no. 153,
203, 1386, 2328, 1375, 135, 350, 71.
collection 439, Akta notariusza Franciszka Boguńskiego w Zgierzu (1827–1846), ref.
no. 31, 198, 4, 19, 40, 16, 1413, 40, 11.
collection 441, Akta notariusza Romana Jarońskiego w Zgierzu (1857–1863), ref. no.
2204, 41, 284, 218, 3948.
collection 438, Akta notariusza Józefa Stokowskiego w Zgierzu (1821–1847), ref. no.
9100, 3349, 63, 1386, 8802, 1409, 7450, 2537.
collection 443, Akta notariusza Marcelego Jaworskiego w Zgierzu (1855–1872), ref.
no. 164, 1.
collection 445, Akta notariusza Wojciecha Hałaczkiewicza w Zgierzu (1862–1876), ref.
no. 640, 155, 44.
Literature
Barwiński E.J., Prawo spadkowe obowiązujące w b. Królestwie Polskim w zarysie, Warszawa 1938.
Bieda J., Testament – prawo a praktyka Królestwa Polskiego. W świetle akt notariuszy zgierskich w latach 1826–1875, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2013.
Cederbaum H., Jak napisać testament własnoręczny, Warszawa 1900.
Kulpa S., Testament. Praktyczne uwagi nad prawem spadkowym, pouczenia i wzory testamentów opracowane według ustaw obowiązujących w Małopolsce, na ziemiach byłego zaboru pruskiego i w byłej Kongresówce, Kraków [n.d.].
Okolski A., Zasady prawa cywilnego obowiązujące w Królestwie Polskim, Warszawa 1885.
Planiol M., Podręcznik prawa cywilnego (o darowiznach i testamentach), transl. by A. Słomiński, Warszawa 1922.
Płaza S., Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, Part II: Polska pod zaborami, Księgarnia Akademicka, Kraków 2002.
Podlewski F., O spadkach i testamentach, Warszawa 1900.
Prawo cywilne obowiązujące na obszarze b. kongresowego Królestwa Polskiego, ed. by J.J. Litauer, Warszawa 1923.
Prawo cywilne obowiązujące w Królestwie Polskim, ed. by S. Zawadzki, Vol. 1, Warszawa 1860.
Słomiński A., Prawo cywilne obow. w b. Królestwie Kongresowym w jurysprudencji Senatu 1842–1914, Łódź 1929.

Spis treści