Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego XXIV, Kraków 2021

Michał Gałędek

dr hab., prof. UG, Uniwersytet Gdański

ORCID: 0000-0002-9538-6860

„Urządzenie gmin i wójtów” w konstytucyjnym Królestwie Polskim. Część I: Przygotowania i fiasko pierwszego projektu z 1817 r.

s. 207-226

DOI: 10.48269/2450-6095-sdpipp-24-013

Streszczenie

Jakie koncepcje legły u podstaw organizacji władzy publicznej nad ludnością włościańską w konstytucyjnym Królestwie Polskim? Czy w tym zakresie zamierzano zreformować układ stosunków odziedziczony po Księstwie Warszawskim? Aby odpowiedzieć na te pytania, przeprowadzono badanie koncepcji formułowanych podczas trwających w latach 1814–1818 prac nad projektami aktów normatywnych mających zmodyfikować wypracowane w Księstwie założenia, na jakich opierała się władza publiczna powierzona urzędom wójtowskim. Cezura początkowa wiąże się z podjęciem prac nad przebudową prawnoustrojową Księstwa Warszawskiego przez tzw. Komitet Cywilny Reformy w lipcu 1814 r. Cezurę końcową wyznacza moment wydania Urządzenia gmin i wójtów 30 maja 1818 r. Artykuł został podzielony na dwie części. W pierwszej z nich omówione zostały prace i towarzyszące im debaty prowadzone do momentu faktycznego odrzucenia pierwszego projektu przedstawionego Radzie Stanu 28 lutego 1817 r.

Słowa kluczowe: wójt, gminy wiejskie, administracja lokalna, kongresowe Królestwo Polskie, chłopi, ziemiaństwo, władza dominialna

Summary

The ‘Establishment of communes and wójts’ in the Congress Kingdom of Poland. Part I: Preparations and the failure of the first draft bill from 1817

What concepts underlie the organization of public authority over the peasants in the constitutional Kingdom of Poland? Was there any intention to reform the administrative system inherited from the Duchy of Warsaw? To answer these questions, the research of the concepts formulated during the work on draft bills in the years 1814–1818 in order to modify the assumptions developed in the Duchy, on which the public authority entrusted to the wójts was based, was carried out. It commenced by the so-called Civil Reform Committee on the legal and systemic reconstruction of the Duchy of Warsaw in July 1814. The closing date is determined by the moment of issuing the order of the Establishment of communes and wójts on May 30, 1818. The article is divided into two parts. The first part discusses the works and debates conducted until the rejection of the first draft bill presented to the Council of State on February 28, 1817.

Key words: wójt, rural commune, local administration, Congress Kingdom of Poland, peasants, land owners, domanial jurisdiction

Bibliografia / Bibliography
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Główne Akt Dawnych:
Rada Administracyjna Królestwa Polskiego, sygn. 3.
I Rada Stanu Królestwa Polskiego, sygn. 262, 427.
Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, rękopisy, sygn. 3811 V, 5222 V, 5233 IV, 5234 V, 5236 IV, 5261 IV.
Źródła drukowane
Bases de la Constitution de Pologne (1815) / Zasady konstytucji Królestwa Polskiego (1815), [w:] Constitutions of the World from the Late 18th Century to the Middle of the 19th Century: Sources on the Rise of Modern Constitutionalism/ Verfassungen der Welt vom späten 18. Jahrhundert bis Mitte des 19. Jahrhunderts: Quellen zur Herausbildung des modernen Konstitutionalismus, red. H. Dippel, t. 5: Polish Constitutional Documents 1790–1848 / Polskie dokumenty konstytucyjne 1790–1848, red. A. Tarnowska, K.G. Saur Verlag, Monachium 2008.
Gałędek M., Klimaszewska A., Pomianowski P.Z., Prace Komitetu Cywilnego Reformy nad przygotowaniem narodowej kodyfikacji prawa cywilnego i procedury cywilnej w przededniu utworzenia Królestwa Polskiego (1814–1815) – edycja źródłowa. Część I, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa” 2019, t. 12, z. 2, s. 239–275.
Akty prawne
Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. I, nr 1; t. II, nr 8.
Literatura
Dziki T., Administracja gmin wiejskich w Królestwie Polskim w latach 1815–1864, „Klio” 2015, t. 32, nr 1, s. 111–138.
Gałędek M., Koncepcje i projekty nowego ustroju administracji dla przyszłego Królestwa Polskiego. Studium z dziejów myśli administracyjnej, Wydawnictwo Arche, Sopot 2017.
Gałędek M., Pierwsze prace nad „rozwinięciem i dopełnieniem” Ustawy konstytucyjnej Królestwa Polskiego 1815 r. w zakresie ustroju administracyjnego, [w:] Z historii ustroju i konstytucjonalizmu Polski. Księga Jubileuszowa dedykowana w osiemdziesiątą rocznicę urodzin Profesora Mariana Kallasa, red. D. Makiłła, M. Wilczek-Karczewska, Akademia Ekonomiczno-Humanistyczna, Warszawa 2018.
Grabski W., Historia Towarzystwa Rolniczego, t. 2, Gebethner i Wolff , Warszawa 1904.
Grynwaser H., Kwestia agrarna i ruch włościan w Królestwie Polskim w pierwszej połowie XIX wieku (1807–1860). Studium archiwalne, [w:] idem, Pisma, t. II, Wydawnictwo Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich, Wrocław 1951.
Kieniewicz S., Sprawa włościańska w powstaniu styczniowym, Zakład imienia Ossolińskich, Wrocław 1953.
Kirkor-Kiedroniowa Z., Włościanie i ich sprawa w dobie organizacyjnej i konstytucyjnej Królestwa Polskiego, Akademia Umiejętności, Kraków 1912.
Kukulski J., Chłopi w Piotrkowskiem wobec ogłoszenia ukazu z 1846 r., „Rocznik Łódzki” 1970, t. 14(17), s. 245–260.
Kukulski J., Funkcje gminy dominialnej, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica” 1983, nr 13, s. 113–126.
Mencel T., Galicja Zachodnia 1795–1809. Studium z dziejów ziem polskich zaboru austriackiego po III rozbiorze, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1976.
Mencel T., Pod zaborem pruskim i w Księstwie Warszawskim (1793–1814), [w:] Dzieje wsi wielkopolskiej, red. W. Rusiński, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1959.
Pomianowski P.Z., Spory pomiędzy posesorami a chłopami dóbr Cieni i Michałowa w czasach Księstwa Warszawskiego, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2020, t. 72, nr 2, s. 63–72.
Rajca C., Ruch oporu chłopskiego w Królestwie Polskim w latach 1815–1864, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1969.
Stankiewicz Z., Zasady uwłaszczenia chłopów w Królestwie Polskim, [w:] Studia i materiały do dziejów Łodzi i okręgu łódzkiego, t. 2: Uwłaszczenie chłopów i mieszczan-rolników, red. H. Brodowska, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1966.
Śreniowski S., Studia nad prawem i stosunkami agrarnymi Królestwa Polskiego 1831–1864, Książka i Wiedza, Warszawa 1963.

Spis treści