Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego XXVI, Kraków 2023

Zbigniew Naworski

dr hab., prof. UMK, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

ORCID: 0000-0002-9773-3619

II Rzeczpospolita wobec ordynacji rodowych w byłym zaborze pruskim (województwa poznańskie i pomorskie)

s. 187-208

DOI: 10.48269/2450-6095-sdpipp-26-010

Streszczenie

Artykuł składa się z trzech części. Pierwsza – wstępna, omawia status prawny ordynacji rodowych istniejących na terenie Rzeczypospolitej w momencie odzyskania niepodległości, a następnie działania władz zmierzające do ich likwidacji w powiązaniu z palącą w tym okresie kwestią agrarną i reformą rolną. Przedstawione zostały kolejne akty prawne dotyczące omawianej problematyki, przede wszystkim ustawa w przedmiocie dóbr donacyjnych oraz ustawy o reformie rolnej.
W części drugiej zawarto analizę aktów prawnych związanych z likwidacją ordynacji rodowych w byłym zaborze pruskim (bez Śląska) – zarówno polskich aktów wewnętrznych, jak i układów polsko-niemieckich.
Część trzecia przedstawia dzieje kilku ordynacji na tym terenie od początku istnienia państwa polskiego aż po ich likwidację. Krótko zaprezentowane zostały zlikwidowane jeszcze w II Rzeczypospolitej: Księstwo Krotoszyńskie książąt Thurn und Taxis oraz majorat smogulecki Hutten-Czapskich. Bardziej szczegółowo omówione zostały zlikwidowane już po II wojnie światowej ordynacje Ostromecko Alvenslebenów i Jarocińska książąt Radolińskich.

Słowa kluczowe: ordynacje rodowe, II Rzeczpospolita, były zabór pruski, ordynacja Ostromecko, ordynacja Jarocińska

Summary

Second Polish Republic towards the familial fideicommissa (ordynacje rodowe) in former Prussian partition (Poznańskie and Pomorskie Voivodships)

An article consists of three parts. The first – the introductory one, describes the legal status of familial fideicommissa, existing in territories of the Second Polish Republic when regaining independence. It focuses on authorities’ activity to liquidate fideicommissa concerning urgent agricultural issues and land reform. Subsequent legislative acts on those problems, primarily the act on so-called donation estates and act on land reform are presented.
The second part consist of an analysis of legislative acts on liquidating familial fideicommissa in former Prussian territories (without Silesia) – both Polish internal legislation and agreements between Poland and Germany.
The third part presents a history of a few fideicommissa in those territories from 1918 to the time of their liquidation. Abolished even before Second World War fideicommissa on the Krotoszyn estate (so-called ‘Duchy of Krotoszyn’) of Thurn und Taxis princely family and the Smogulec estate of Hutten-Czapscy family, were shortly presented. More details were given on fideicommissa liquidated after the Second World War: on the Ostromecko estate of the Alvensleben family and the Jarocin estate of the princely Radolińscy family.

Key words: familial fideicommissa, Second Polish Republic, former Prussian territories, Ostromecko fideicommissum, Jarocin fideicommissum

Bibliografia / Bibliography
Źródła archiwalne
Sąd Apelacyjny w Poznaniu:
Akta prezydialne Sądu Apelacyjnego w Poznaniu dotyczące spraw ordynackich, sygn. 767.
Akta w sprawie ordynacji rodzinnej Alvelsleben na Ostromecku, sygn. 769.
Ordynacja rodziny Alvensleben Ostromecko – Głuchowo 1909–1938, sygn. 768.
Ordynacja rodziny Alvensleben Schoenborn, sygn. 770.
Oszacowanie Retrospektywne Ordynacji ks. Radolinów na Jarocinie w latach 1928 i 1929, sygn. 790.
Sprawa ordynacji Radolińskich w Jarocinie 1932, sygn. 789.

Akty prawne
Uchwała Sejmu Ustawodawczego z dnia 10 lipca 1919 r. w przedmiocie zasad reformy rolnej, „Przewodnik Wiejski”, R. 1, nr 10, 30 lipca 1919, s. 1–3.
Ustawa z dnia 25 lipca 1919 r. w przedmiocie dóbr donacyjnych, Dz.U.R.P z 1919 r., nr 72, poz. 423.
Ustawa z dnia 15 lipca 1920 r. o wykonaniu reformy rolnej, Dz.U.R.P. z 1920 r., nr 70, poz. 462.
Ustawa z dnie 18 listopada 1921 r. o dobrach rodzinnych w b. dzielnicy pruskiej, Dz.U.R.P. z 1921 r., nr 100, poz. 715.
Ustawa z dnia 28 grudnia 1925 r. o wykonaniu reformy rolnej, Dz.U.R.P. z 1926 r., nr 1, poz. 1.
Ustawa z dnia 7 sierpnia 1937 r. o zniesieniu fideikomisu Pszczyńskiego, Dz.U.R.P. z 1937 r., nr 60, poz. 474.
Ustawa z dnia 9 kwietnia 1938 r,. o zmianie niektórych należności b. pruskich władz i instytucji agrarno-finansowych na pożyczki Funduszu Obrotowego Reformy Rolnej, Dz.U.R.P. z 1938 r., nr 28, poz. 249.
Ustawa z dnia 13 lipca 1939 r. o znoszeniu ordynacji rodowych, Dz.U.R.P. z 1939 r., nr 63, poz. 417.
Dekret Rady Regencyjnej w przedmiocie dóbr donacyjnych, Dz.U. z 1918 r., nr 15, poz. 35.
Dekret z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich, Dz.U z 1946 r., nr 13, poz. 87.
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 7 października 1927 r. w sprawie parcelacji dóbr Krotoszyńskich i Odolanowskich, Dz.U.R.P. z 1927 r., nr 90, poz. 803.
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 30 października 1930 r. o fundacji Smoguleckiej imienia Bogdana Hutten-Czapskiego, Dz.U.R.P. z 1930 r., nr 76, poz. 596, załącznik.
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 listopada 1930 r. o przedterminowej spłacie niektórych rent Banków Rentowych, Dz.U.R.P. z 1930 r., nr 80, poz. 627.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 lipca 1938 r. o likwidacji fideikomisu Pszczyńskiego, Dz.U.R.P. z 1938 r., nr 51, poz. 398.
Rozporządzenie wykonawcze Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 stycznia 1922 r. do ustawy z dnia 18 listopada 1921 r. o dobrach rodzinnych w b. dzielnicy pruskiej, Dz.U.R.P. z 1921 r., nr 14, poz. 129.
Verordnung über Familiengüter, Preuβische Gesetzsammlung, Jhr 1919, nr 15, s. 39–44.
Układ polsko-niemiecki w przedmiocie przejęcia wymiaru sprawiedliwości zawarty w Poznaniu dnia 20 września 1920 r., Dz.U.R.P. z 1920 r., nr 120, poz. 795.
Układ polsko-niemiecki w przedmiocie przejęcia wymiaru sprawiedliwości na górnośląskim obszarze plebiscytowym podpisany w Katowicach dnia 12 kwietnia 1922 r., Dz.U.R.P. z 1922 r., nr 51, poz. 448.
Układ polsko-niemiecki o dobrach rodzinnych, Dz.U.R.P. z 1926 r., nr 17, poz. 99.

Literatura
Dzieje fortuny książąt Pszczyńskich, „Dziennik Poranny”, R. 3, nr 170, 25 lipca 1937.
Encyklopedja podręczna prawa prywatnego założona przez Henryka Konica, red. F. Zoll, J. Wasilkowski, Instytut Wydawniczy „Bibljoteka Polska”, Warszawa 1936, t. 2, s. 1222–1244.
Filipiak Z., Legislacja dotycząca fideikomisów familijnych (ordynacji rodowych) w II Rzeczypospolitej Polskiej, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2022, nr 4 (68), s. 155–167.
Grysińska-Jarmuła K., Działalność polityczna i społeczna hrabiego Bogdana Hutten-Czapskiego, [w:] Dziedictwo kulturowe na Krajnie i Pałukach. Wybrane problemy z dziejów Krajny Nakielskiej, red. S. Łaniecki, L. Skaza, Muzeum Ziemi Krajeńskiej, Nakło n. Notecią 2004, s. 246–256.
Handke A., Rohrscheidt A.M. von, Zarys dziejów Krotoszyna i ziemi krotoszyńskiej, Turystyka Kulturowa, http://www.turystykakulturowa.eu/?id=place&nr=23&txt=1 [dostęp:12.12.2023].
Historia państwa i prawa Polski. 1918–1939, cz. I, red. F. Ryszka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962.
Hutten-Czapski B., Sześćdziesiąt lat życia politycznego i towarzyskiego, Księgarnia F. Hoesicka, Warszawa 1936, t. 1–2.
Kita J., Donacja hrabiów Tollów w przestrzeni wiejskiej Królestwa Polskiego, „Zeszyty Wiejskie” 2020, t. 26, s. 9–31.
Kozaczka M., Gospodarka ordynacji rodowych w Polsce 1918–1939, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1996.
Kucharski T., Akta spraw sądowych i orzecznictwo sądowe z okresu II RP jako źródło historyczne. Węzłowe problemy kwerendy i metodyki archiwalnej na przykładzie badań nad fideikomisami familijnymi, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa” 2020, t. 13 z. 1, s. 25–50.
Kudelski R.J., Powojenne losy Madonny z dzieciątkiem wśród aniołów Sandro Botticellego, „Cenne, Bezcenne/Utracone” 2005, nr 4 (45), s. 34–35.
Latawiec K., Działalność gospodarcza urzędników rosyjskich w Królestwie Polskim po powstaniu styczniowym, [w:] Dzieje biurokracji, t. IV, cz. 1, red. A. Górak, K. Latawiec, D. Magier, Lublin–Siedlce 2011, s. 483–514.
Musioł L., Pszczyna. Monografja historyczna, Magistrat miasta Pszczyny, Katowice 1936.
Ostromecko cztery pory roku. Praca zbiorowa, Bydgoszcz 2011.
Polak J., Poczet panów i książąt pszczyńskich, t. I–II, Muzeum Zamkowe w Pszczynie, Pszczyna 2022.
Potrójny Ludolf (z Anną Sucharską rozmawia Alicja Dużyk), „Kurier Ostromecki” 2020, nr 1(21), s. 28–37.
Raszeja Z., Ostromecko i okolice, Margrafsen, Bydgoszcz 2002.
Skałkowski A., Karol Czarnecki, [hasło w:] Polski Słownik Biograficzny, t. IV, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1936, s. 203.
Sójka-Zielińska K., Fideikomisy familijne w prawie pruskim (w XIX i pocz. w. XX), Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1962.
Świetlik J., Z historii niemieckiego rodu Alvenslebenów, stronarodzinna.ma7.eu/preyss/artykuly/gd1zhistoriiniemieckiegorodualvenslebenow.html?i=1; Albrecht von Alvensleben,
stronadzinna.ma7.eu/press/artykuly/gd2albrechtanvensleben.html; Albrecht Werner von Alvensleben (1908–1967), stronarodzinna.ma7.eu/preyss/artykuly/gd1albrechtwernervonalvensleben.
html, stronarodzinna.ma7.eu/preyss/artykuly/gd4albrechtwernervonalvensleben.
html; Jonar Martin Alvensleben (1877–1967), stronarodzinna.ma7.eu/preyss/artykuly/gd3jonamartinalvensleben.html; Gmina Dąbrowa, stronarodzinna.ma7.eu/preyss/artykuly/gd1zhistoriiniemieckiegorodualvenslebenow.html [dostęp: 28.10.2023].
Testament księcia Hugona von Radolina z 1916 r., Jarocin. Portal Historyczny, https://historiajarocina.pl/postacie/testament-ksiecia-hugona-von-radolina-z-1916-r [dostęp: 28.10.2023].

Spis treści