Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego XXVI, Kraków 2023

Zdzisław Zarzycki

dr hab., Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

ORCID: 0000-0002-4013-886X

Uwagi nad książką Z dziejów gminy Łoniów, pod red. Wiesławy Rutkowskiej i Piotra Sławińskiego, Archiwum Państwowe w Kielcach, Gminny Ośrodek Kultury w Łoniowie, Kielce–Łoniów 2022, ss. 204, ISBN 978-83-961280-1-0, 978-83-962882-0-2

s. 231-248

DOI: 10.48269/2450-6095-sdpipp-26-012

Streszczenie

Gmina wiejska Łoniów położona jest w południowej części powiatu sandomierskiego w województwie świętokrzyskim. Łoniów w swojej przeszłości nigdy miastem nie był, ale miejscowość ta, podobnie jak i cała okolica, posiada bogatą historię. Książka Z dziejów gminy Łoniów poświęcona jest tylko wycinkowi tej przeszłości. Monografia składa się z pięciu rozdziałów i w istocie jest zbiorem monograficznych artykułów poświęconych gminie Łoniów. Kolejno opisano w niej: administracyjne dzieje gminy Łoniów na przestrzeni ostatnich 150 lat; losy rodziny mjra Henryka Dobrzańskiego pseudonim „Hubal”; przebieg działań militarnych w okolicach Łoniowa w czasie I wojny światowej i u schyłku II (1944 r.) oraz materiały archiwalne do dziejów gminy Łoniów znajdujące się w zasobach archiwów państwowych (w Kielcach i Sandomierzu).
W książce niestety pominięto szereg ważnych wydarzeń z przeszłości ziemi łoniowskiej, m.in.: 1) historię ziemiańskiej rodziny Załęskich, którzy w latach 1856–1937 byli właścicielami folwarku Przezwody. Jej najwybitniejszym przedstawicielem był doktor chemii Edmund Załęski, profesor i późniejszy rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego (1930–1931); 2) emigrację zarobkową miejscowej ludności do Stanów Zjednoczonych i innych krajów przed I wojną światową i w okresie międzywojennym; 3) procesy sądowe o własność ziemską, które na przestrzeni wielu wieków toczyli właściciele ziemscy. Większość tych sporów toczono z klasztorem zakonu cystersów z pobliskiej Koprzywnicy (1184–1819).

Słowa kluczowe: gmina Łoniów, samorząd gminny, historia samorządu terytorialnego, parafia Łoniów

Summary

Notes on the book Z dziejów gminy Łoniów [From the History of the Łoniów Municipality], edited by Wiesława Rutkowska and Piotr Sławiński, Publishers: State Archive in Kielce and Municipal Cultural Center in Łoniów, Kielce–Łoniów 2022, 204 pp., ISBN 978-83-961280-1-0, 978-83-962882-0-2

The rural municipality of Łoniów is located in the Świętokrzyskie Voievodeship, in the southern part of Sandomierz County. Łoniów has never been a town, but this place itself, as well as its surrounding area, has a rich history. The book entitled Z dziejów gminy Łoniów [From the History of the Łoniów Municipality] is devoted to only a slice of this past. The monograph consists of five chapters. It describes the following topics: the administrative history of the Łoniów Municipality over the past 150 years; the fate of the family of Major Henryk Dobrzański, pseudonym ‘Hubal’; the course of military operations in the vicinity of Łoniów during World War I and at the end of World War II (1944); and archival materials concerning the history of the Łoniów Municipality held in the collections of various state archives (in Kielce and Sandomierz).
Unfortunately, the book omits a number of important events from the past of the region of Łoniów, such as: 1) the history of the Załęski family of landowners, who in the years 1856–1937 owned the Przezwody farmstead (municipality of Wilczyce). Its most prominent representative was Edmund Załęski, doctor of chemistry, professor and later rector of the Jagiellonian University (1930–1931); 2) the economic emigration of the local population to the United States and other countries before or after World War I; 3) lawsuits over land ownership, which were fought between landowners over many centuries. Most of these litigations concerned disputes with the monastery of the Cistercian order from nearby Koprzywnica (1184–1819).

Key words: Łoniów Municipality, municipal self-government, history of the local government, Łoniów parish

Bibliografia / Bibliography
Źródła archiwalne
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, zespół Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych:
Spór miasta Koprzywnicy z dziedzicem dóbr Skrzypaczowice z lat 1845–1861, sygn. 2464, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/17741605 [dostęp: 12.06.2023].
Plan gruntowy wsi Krzcin, Skrzypaczowice i Żurawica z lat 1795–1815, sygn. 391.
Mapa sporu granicznego między wsiami Skrzypaczowice i Żurowice z 1803 r., sygn. 153.

Archiwum Państwowe w Kielcach:
zespół Okręgowy Urząd Ziemski w Kielcach, Sprawa przymusowego wykupu prywatnego majątku Skrzypaczowice, pow. sandomierski, gmina Łoniów, z lat 1921–1922, sygn. 6711.
zespół Starostwo Powiatowe w Sandomierzu, Sprawa parcelacji 153.2221 ha z majątku prywatnego Skrzypaczowice gm. Łoniów pow. sandomierskiego […] z lat 1930 i 1934–1937, sygn. 33.
zespół Starostwo Powiatowe w Sandomierzu, Operat formalno-prawny postępowania parcelacyjnego części majątku prywatnego Skrzypaczowice w gm. Łoniów pow. sandomierskim, woj. kieleckiem położonego z lat 1931 i 1934–1935, sygn. 32.

Archiwum Państwowe w Kielcach, Oddział w Sandomierzu, zespół map i planów:
Skrzypaczowice – pierworys gruntów rozparcelowanej części majątku prywatnego Skrzypaczowice (rys. E. Przędzakowski) – powiat sandomierski, gmina Łoniów, z lat 1935, sygn. 231 (materiał graficzny mapowy).
Skrzypaczowice – plan gruntów majątku Skrzpaczowice (rys. E. Przędzakowski) – powiat sandomierski, gmina Łoniów z 1938 r., sygn. 234.

Archiwum Państwowe w Radomiu:
zespół Zarząd Rolnictwa i Dóbr Państwowych Guberni Radomskiej, Kieleckiej, Lubelskiej, Siedleckiej, Plan nowej granicy między wsiami Cegielnią do dóbr suprymowanych Koprzywnicy należącą a prywatną Skrzypaczowice z 1851, sygn. 522.
zespół Rząd Gubernialny Radomski, Akta Przystąpienia do Towarzystwa Kredytowego z dobrami Skrzypaczowice z lat 1824–1828, sygn. 5380.
zespół Zarząd Rolnictwa i Dóbr Państwowych Guberni Radomskiej, Kieleckiej, Lubelskiej, Siedleckiej, Akta Spraw possessoryjnych między dobrami funduszowymi Koprzywnica a prywatnymi Skrzypaczewice z lat 1852–1861, sygn. 7379.
zespół map i planów, Plan dóbr prywatnych Trzebiesławice w Guberni Radomskiej, Powiecie Sandomierskim położonych [graniczą z dobrami: Skrzypaczów, Łoniew, wieś Suliszew, Koprzywnica; drogi zabudowa, lasy…] z 1852 r., sygn. 106.

Archiwum UJ:
Akta personalne profesora Edmunda Załęskiego (1919–1932), sygn. S II 619.

Akty prawne
Zarządzenie Prezydenta RP o nadaniu inż. E. Załęskiemu profesorowi UJ Krzyża Komandorskiego Orderu Odrodzenia Polski, M.P. z 1929 r., nr 274, poz. 630.
Ustawa z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego, Dz.U. z 1933 r., nr 35, poz. 294.
Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części, Dz.U. z 2013 r., poz. 200.

Źródła drukowane
Joannis Dlugosz senioris canonici Cracoviensis Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, t. 3, cura A. Przezdziecki, Cracoviae 1864.
Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. 1: 1178–1386, wyd. F. Piekosiński, Akademia Umiejętności, Kraków 1876, nr 60.
Zbiór dokumentów małopolskich, cz. 1: Dokumenty z lat 1257–1420, wyd. S. Kuraś, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław–Kraków 1962, nr 29 i nr 106.

Literatura
Bastrzykowski A., Monografia historyczna parafii Jankowice Kościelne Sandomierskie, Drukarnia Wł. Łazarskiego, Warszawa 1927.
Bata A., Lawera H., Gmina Łoniów, Apla, Krosno 2000.
Biliński P., Moszyńscy. Studium z dziejów łoniowskiej linii rodu w XIX wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006.
Bisztyga J., Mała ojczyzna. Epizody z historii mieszkańców ziemi sulisławsko-łoniowskiej, Wydawnictwo Diecezjalne, Sandomierz 2003.
Dworniak W., Młynarze na terenie parafii Sulisławice gmina Łoniów od końca XVIII wieku do I wojny światowej, nakł. autora, Wieluń 2023.
Karolczak K., Centralny Zarząd Dóbr Włodzimierza hr. Dzieduszyckiego, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historica” 2013, t. XIV, s. 14–26.
Karolczak K., Rodzina Dzieduszyckich herbu Sas w XIX i XX wieku, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2013.
Kowalski G.M., Przestępstwa emigracyjne w Galicji 1897–1918. Z badań nad dziejami polskiego wychodźstwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2003.
Kozłowska-Budkowa Z., Szczur S., Dzieje opactwa cysterskiego w Koprzywnicy do końca XIV wieku, „Nasza Przeszłość” 1983, t. 60, s. 5–76.
Masłowiec J., Piwowarski J. Bukowa i Bukowianie. Historia wsi i ludzi, Stowarzyszenie Przyjaciół Szkoły i Wsi Bukowa „Bukowianie”, Bukowa 2011.
Myjak J., Na skrzyżowaniu europejskich szlaków. Monografia krajoznawcza gminy Łoniów, Prywatna Agencja Informacji Regionalnej MyjakPress, Sandomierz–Łoniów 2011.
Orłowski B., Encyklopedia odkryć i wynalazków, Wiedza Powszechna, Warszawa 1979.
Saga rodu Moszczeńskich, oprac. J. Pawnik, H. Nencka, A. Burek, K. Płaza, Wydawnictwo Diecezjalne, Sandomierz 2015.
Skąd nasz ród. Wyszmontowski rodowód. Relacja Jana Ślubicz-Załęskiego, „Ożarów. Samorządowe pismo społeczno-kulturalne” 2000, nr 78, s. 16.
Sprawozdania w „Rocznikach Akademii Umiejętności w Krakowie” z Pierwszej Komsji Fizyograficznej na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym: Rok 1900/1901 (Kraków 1901, s. 39); Rok 1901/1902 (Kraków 1902, s. 57); Rok 1902/1903 (Kraków 1903, s. 61); Rok 1903/1904 (Kraków 1904, s. 54); Rok 1904/1905 (Kraków 1905, s. 56); Rok 1905/1906 (Kraków 1906, s. 47); Rok 1906/1907 (Kraków 1907, s. 50); Rok 1907/1908 (Kraków 1908, s. 50); Rok 1908/1909 (Kraków 1909, s. 57).
Urzędnicy małopolscy XII–XV wieku. Spisy, t. 4, z. 1, oprac. J. Kurtyka et al., red. A. Gąsiorowski, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław 1990.
Wdowiszewski Z., Ród Bogoriów w wiekach średnich, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie” 1928–1929, t. 9, s. 1–96.
Wośkowski T., Nota biograficzna Władysława Bielańskiego, [w:] idem, Dzieje studiów rolniczo-lasowych w ośrodku lwowsko-dublańskim, Centralna Biblioteka Rolnicza im. Michała Oczapowskiego, Warszawa 2011, s. 34.
Załęski E., Metodyka doświadczeń rolniczych, Lwów 1927, https://polona.pl/item-view/8cf23e3a-5bba-48d3-8a2c-a3003d3cb62d?page=6 [dostęp: 23.01.2023].
Załęski E., referat pt. O niektórych zagadnieniach biologii i ich stosunku do praktyki hodowlanej, wygłoszony na IX Zjeździe Lekarzy i Przyrodników Polskich w Krakowie (odbitka ze Zjazdu) w dniu 24 lipca 1900 r. w Sekcji VI. Przyrodniczo-rolniczej, w V panelu,
Program naukowy IX Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich w Krakowie [Kraków, 24 lipca 1900], s. 10, http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-content?id=204973 [dostęp 29.11.2023].

Netografia
Akta Federalnego Spisu Ludności Stanów Zjednoczonych z 1920 r., https://www.myheritage.pl [dostęp: 31.07.2023].
Archiwa Państwowe, Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 1-N-655, https://audiovis.nac.gov.pl/obraz/99760/ed03312fc54792bed7ccfd5d6b08f59d/ [dostęp: 9.12.2023].

Spis treści